Commissie voor Bestuurszaken, Binnenlands Bestuur, Decreetsevaluatie, Inburgering en Toerisme
Vergadering van 06/11/2012
Vraag om uitleg van mevrouw Patricia De Waele tot de heer Geert Bourgeois, viceminister-president van de Vlaamse Regering, Vlaams minister van Bestuurszaken, Binnenlands Bestuur, Inburgering, Toerisme en Vlaamse Rand, over de onverklaarbaar hoge stemuitslag van bepaalde kandidaten van de lokale verkiezingen en de uitspraken van staatssecretaris Bogaert over de werking van de nieuwe stemcomputers
- 124 (2012-2013)
Vraag om uitleg van de heer Jan Verfaillie tot de heer Geert Bourgeois, viceminister-president van de Vlaamse Regering, Vlaams minister van Bestuurszaken, Binnenlands Bestuur, Inburgering, Toerisme en Vlaamse Rand, over de meest recente evoluties in het dossier rond het elektronisch stemmen
- 146 (2012-2013)
De voorzitter : Mevrouw De Waele heeft het woord.
Mevrouw Patricia De Waele : De verkiezingen en het gebruik van de nieuwe stemcomputers zijn in deze commissie, maar ook in de plenaire vergadering al veelvuldig ter sprake gekomen. De aanloop naar de verkiezingen van 14 oktober 2012 werd al gekenmerkt door de vele problemen met de stemcomputers. Smartmatic, het bedrijf waar de overheid mee in zee gegaan is voor de levering van de nieuwe stemcomputers, liep heel wat vertraging op. Dit leidde al tot verschillende vragen in de commissie.
Minister, op 15 juni antwoordde u in de commissie dat er eerst een prototype van stemcomputers zou worden ontwikkeld, dat zou worden gecertificeerd door een derde, in dit geval PricewaterhouseCoopers (PwC) en vervolgens zou worden getest en geëvalueerd. Daarna zou er een proefstemming komen op verschillende plaatsen in Vlaanderen in zeer realistische omstandigheden.
Maar de problemen met de stemcomputers beperkten zich niet enkel tot de aanloop naar de verkiezingen. Op de verkiezingsdag zelf waren er ook in verschillende steden en gemeenten problemen. De stemcomputers bleken niet altijd even goed te werken, met lange wachtrijen en zelfs gesloten stembureaus in sommige gemeenten tot gevolg. Het Agentschap Binnenlands Bestuur ontving op de verkiezingsdag zelf 1767 oproepen voor problemen met de nieuwe stemcomputers.
Elke gemeente heeft een onderhoudscontract dat erin voorziet dat eventuele defecten onmiddellijk worden hersteld. Voor de technische bijstand op de dag van de verkiezingen heeft de Vlaamse overheid een contract met heel strikte interventie- en vervangtijden, zodat de continuïteit van de stemming zo weinig mogelijk in het gedrang komt. Minister, in de plenaire vergadering van 17 oktober 20012 lichtte u dit contract nog eens kort toe, en u stelde dat er een interventietijd van 30 minuten moet worden gerespecteerd. Tot hier een korte samenvatting van de voorgeschiedenis.
Zelfs na de stemming zorgen de nieuwe computers voor heel wat polemiek. Uit statistische analyse van de VUB blijkt dat bepaalde kandidaten, vooral uit het Antwerpse, veel beter of zwakker scoorden dan hun plaats op de lijst deed vermoeden. Aan de oorzaak zou een te gevoelig afgesteld touchscreen liggen, waardoor de computer automatisch een naamstem zou uitbrengen zonder dat de kiezer zich daar bewust van is.
Minister, u ontkende deze hypothese in alle toonaarden en stelt de kiezer zelf verantwoordelijk voor sommige onverklaarbaar hoge stemresultaten. Het Agentschap Binnenlands Bestuur zou deze hypothese hebben getest en tot de conclusie zijn gekomen dat deze manier van stemmen onmogelijk is. Volgens wat we konden vernemen in de pers, zou u dat wijten aan de gemakzucht van de kiezer, die gemakshalve de eerste de beste persoon aanduidt.
Nochtans stel ik me ook vragen bij de tests die PwC heeft uitgevoerd. Ofwel werd het systeem door PwC en uw diensten nog niet uitvoerig genoeg getest, ofwel heeft PwC nagelaten dit mogelijke probleem aan u kenbaar te maken. Als de laatste optie waar zou zijn, vraag ik me wel af welke acties u gaat ondernemen tegen PwC. In de pers lezen we dat het systeem 85.000 keer is getest en dat er toch duizenden fouten gesignaleerd zouden zijn. Dit probleem werd zelfs ontdekt tijdens de uitvoering door PwC.
Intussen heeft ook federaal staatssecretaris voor Ambtenarenzaken Hendrik Bogaert zich in de discussie gemengd. Volgens hem zijn de problemen met de stemcomputers geen details meer. Hij zou het liefst teruggaan naar stemmen met potlood en papier.
Samenvattend kunnen we stellen dat het systeem op drie punten gefaald heeft. Ten eerste: de toegankelijkheid. Er werden veel klachten gesignaleerd over de gebruiksvriendelijkheid. Ten tweede: de betrouwbaarheid. Sommige computers zouden niet correct opstarten. Dat leidde tot problemen met stembureaus die te laat of niet open gingen. Ten derde: de correctheid. Mensen brachten voorkeurstemmen uit op kandidaten voor wie ze misschien niet wilden stemmen.
Een grondige evaluatie en bijsturing dringen zich dus op. Het zou al te gemakkelijk zijn om alleen de kiezer de schuld te geven van onverklaarbaar hoge stemmenaantallen voor bepaalde kandidaten. We mogen van een stemsysteem verwachten dat de zwakke plekken eruit gefilterd zijn.
Minister, u was verantwoordelijk voor de organisatie van de lokale verkiezingen van 14 oktober. Wat vindt u van de uitspraken van staatssecretaris Bogaert met betrekking tot de problemen met de stemcomputers, en zijn uitspraak om terug te keren naar het stemmen met potlood en papier? Hoe ziet u de toekomst van deze digitale stemcomputers, nu er op federaal niveau getwijfeld wordt aan hun werking?
De voorzitter : De heer Verfaillie heeft het woord.
De heer Jan Verfaillie : Voorzitter, minister, collegas, mijn vraag heeft een iets andere input. Ik zal het niet hebben over staatssecretaris Bogaert. (Opmerkingen)
Ik wil terugkeren tot de essentie van het verhaal, minister. Iedereen hier aanwezig weet hoe moeilijk het was om te komen tot waar we nu staan. Op het laatste moment was het soms wat kunst- en vliegwerk. De verkiezingen zijn in heel wat gemeenten elektronisch georganiseerd. Al bij al is dat behoorlijk verlopen, al zijn er natuurlijk wel wat pijnpunten. Over die pijnpunten zal ik me niet uitspreken, omdat ik er niet van op de hoogte ben en er geen ervaring mee heb. Mevrouw Coppé kan daar straks misschien een getuigenis over afleggen.
Ik wil het specifiek hebben over de studiebureaus die erbij betrokken waren. Ten eerste is er de firma die betrokken was bij het ontwerp van de computers. Maar ten tweede denk ik aan PricewaterhouseCoopers, dat heeft ingestaan voor de testen en de controle van het systeem. Er zijn niet minder dan 85.000 tests geregistreerd. Daarbij werden geen onnoemelijke problemen gesignaleerd. En voor de problemen die gesignaleerd werden, werd en cours de route een oplossing gezocht.
Voor één probleem heeft PricewaterhouseCoopers blijkbaar geen oplossing gevonden, namelijk dat, als je te lang op een bepaalde partijnaam bleef duwen, je automatisch ook stemde voor de kandidaat die erachter stond. Dat probleem is overigens ook niet gemeld. Volgens mijn informatie was PricewaterhouseCoopers daar perfect van op de hoogte. Twee of drie dagen na de verkiezingen heeft de heer Guido Decoster dat uitgebreid getoond op televisie. Op het moment van de verkiezingen was hij daar dus niet van op de hoogte. Ik geloof dus dat PricewaterhouseCoopers de Vlaamse overheid hier voor een stuk heeft voorgelogen, door misleidende informatie ter beschikking te stellen van de minister en de administratie en door te zeggen dat alle pijnpunten eruit waren gehaald.
Minister, ik vind dit onaanvaardbaar. De aankoopprocedure van de computers heeft heel wat centen gekost. Er was een cofinanciering van Vlaanderen en de federale overheid. PricewaterhouseCoopers zal daar ongetwijfeld een dikke factuur voor aanrekenen.
Hebt u deze aangelegenheid al besproken met PricewaterhouseCoopers? Zo ja, hoe verklaren zij dat deze problemen niet gerapporteerd werden? Beschikt u contractueel over middelen om betalingen te staken, om eventueel gerechtelijke procedures aan te spannen, of om schadevergoedingen te eisen? Er werd na de verkiezingen immers duidelijk aangetoond dat PricewaterhouseCoopers goed op de hoogte was, maar heeft nagelaten om te rapporteren. Dat komt voor een stuk neer op valsheid in geschrifte en bedrog.
De voorzitter : De heer De Loor heeft het woord.
De heer Kurt De Loor : Minister, het verhaal van het elektronisch stemmen loopt nog altijd niet over rozen. Bij de voorbereidingen zijn een aantal zaken niet naar wens verlopen, maar ook op de verkiezingsdag zelf. Nu blijkt dat er ook in de nasleep van de verkiezingen problemen naar boven zijn gekomen. Die problemen zijn niet van de minste. Het gaat bijvoorbeeld over verschillende kandidaten die door het elektronisch stemmen meer voorkeurstemmen gekregen hebben dan wat door de kiezer gewenst zou zijn.
Minister, de fouten die hier gebeurd zijn, zijn fouten met het elektronisch stemsysteem. PricewaterhouseCoopers was net aangesteld om daar een controle op uit te voeren. Er zijn testen geweest, ook in Veurne overigens, met het elektronische stemsysteem, maar blijkbaar bracht PricewaterhouseCoopers u niet op de hoogte van dit euvel. Bent u van mening dat deze fout in het stemsysteem de uitkomst van de verkiezingen en de samenstelling van de respectieve raden veranderd en beïnvloed heeft? Bent u van oordeel dat de fout in het systeem vermeden had kunnen worden door vroegtijdig communiceren met u? Bent u van oordeel dat maatregelen jegens PricewaterhouseCoopers aan de orde zijn? Zo ja, welke?
De voorzitter : De heer De Meulemeester heeft het woord.
De heer Marnic De Meulemeester : Voorzitter, minister, collegas, ik heb mijn bezorgdheid al geuit in een actuele vraag op 17 oktober, naar aanleiding van de vele opmerkingen die er geweest zijn op 14 oktober, de dag van de gemeenteraadsverkiezingen.
We hebben hier niet onmiddellijk te maken met een politieke kwestie, maar veeleer een technische en juridische kwestie. Het gaat hier over de rechten van de kiezers en de democratische waarden in het algemeen. Men kan niet ontkennen dat er problemen zijn opgetreden die wijzen op een verlies van integriteit van de stemming. Die zijn bekend, er zijn talrijke bewijzen van. Die worden nu weggewuifd met de bewering dat elke kiezer zijn of haar uitgebrachte stem had kunnen verifiëren door middel van de print op het stembiljet, maar dat is onjuist. Het was nodig om de 2D-barcode te verifiëren aan de hand van een scanner, om er zeker van te zijn dat er geen fouten zaten in de mapping tussen de code en de stem die men wou uitbrengen. De getelde stem was immers de 2D-barcode, en niet de leesbare print. Dat is heel belangrijk.
De vraag is hoeveel kiezers dit hebben gedaan. Mijn inziens is niet voldoende op dit recht gewezen. Slechts enkele stemhokjes waren van een dergelijke handscanner voorzien. Er was maar weinig controle op het mogelijk verschil tussen de werkelijk bedoelde stem en de in de tweedimensionale barcode gecodeerde stem.
Dat de controle nodig was, blijkt niet enkel uit de andere integriteitsproblemen die door een softwarefout zijn veroorzaakt, wat op zich al zeer erg is. Bovendien wordt de controle door de betrokken autoriteit aangehaald als een noodzaak voor wie niet gemakzuchtig wil zijn. Dat is op veel plaatsen allemaal gebeurd. Het is bewezen dat er fouten zijn geweest.
Ik kan me aansluiten bij de opmerkingen van anderen over het studiebureau. Het studiebureau heeft de minister zeker niet tijdig verwittigd van de fouten die nog in het systeem zaten. Dat is in mijn ogen vrij ernstig.
Het is tevens opmerkelijk dat staatssecretaris Bogaert kort na de verkiezingen ernstige fouten aan de oppervlakte heeft gebracht. Hij trekt het hele systeem met betrekking tot het digitaal stemmen in twijfel. Mevrouw De Waele heeft hier daarnet al allusie op gemaakt.
Open Vld is zeker geen voorstander van een terugkeer naar het stemmen met pen en papier. Die tijd is voorbij. We moeten alles op een verfijning en een verbetering van het systeem inzetten. We moeten in 2014 op de meeste plaatsen het veralgemeend elektronisch stemmen kunnen invoeren.
Minister, welke maatregelen zult u treffen om de talrijke problemen die we nu hebben gekend en die eigenlijk reeds voor de verkiezingen, maar zeker ook na de verkiezingen, aan de oppervlakte zijn gekomen, uit de weg te ruimen? Het is de bedoeling in 2014 verder van het veralgemeend elektronisch stemmen gebruik te kunnen maken. Dat lijkt mij de toekomst. We kunnen niet meer terug in de tijd.
De voorzitter : De heer Caron heeft het woord.
De heer Bart Caron : Dit punt is in de vorm van actuele vragen tijdens een plenaire vergadering al uitgebreid aan bod gekomen. Aangezien ik wil dat hiermee rekening wordt gehouden, wil ik mijn oproep toch nog even herhalen.
Minister, we hebben in de pers uw reactie gelezen. U had het over de gemakzucht van de Vlaming. Klopt dat? Dat komt immers niet overeen met een reactie die we een paar dagen later konden lezen. Toen hebt u dan weer op de ernst van de feiten gewezen. Die berichten waren elkaars tegengestelde. Kunt u hier wat duidelijkheid over verschaffen? Wat hebt u nu in feite al dan niet gezegd?
Verder pleit ik voor een snellere en een betere ondersteuning en hulpverlening bij defecten. Ik blijf dat herhalen. De wachttijden waren vaak te lang. U hebt dat trouwens al onderkend. Hoewel de machines de allerbeste kunnen zijn, blijft een ondersteuning altijd nodig.
Het probleem met de touchscreens is een bekend fenomeen voor wie wel eens een iPad of zo gebruikt. Wie te lang drukt, kan met dit soort neveneffecten worden geconfronteerd. Dit probleem kan technologisch worden opgelost. We kunnen een wachttijd van een seconde of van een halve seconde invoeren. Pas daarna wordt het een dubbelklik of wordt het doorduwen als een voorkeurstem voor een bepaalde persoon genoteerd. Ik zou u dan ook willen vragen dit op technisch vlak aan te passen.
Ik ben er absoluut niet voor gewonnen in de toekomst met pluim en inkt of met een rood potlood te gaan stemmen. Ik denk dat niemand hier dat wil. In mijn gemeente was het de eerste keer. Hoewel er een paar incidenten waren, moet ik zeggen dat het systeem fantastisch heeft gewerkt en snel resultaten heeft opgeleverd. Zelfs oudere mensen, die het niet gewend zijn met technologische highbrowtoestellen te werken, hebben achteraf verklaard dat ze het handig vonden op deze manier te stemmen. Ik pleit ervoor dit systeem te behouden.
Minister, ik weet niet of u vandaag al op mijn laatste vraag kunt antwoorden. Het is mogelijk dat er op basis van het mankement aan de touchscreens klachten over een vervalsing van de verkiezingsresultaten zullen komen of reeds zijn ingediend. Hebt u al klachten ontvangen? Hoe wilt u hiermee omgaan?
De voorzitter : De heer Vanden Bussche heeft het woord.
De heer Marc Vanden Bussche : Voorzitter, in mijn gemeente is ook elektronisch gestemd. Het is allicht een goede zaak dit eens te evalueren. Ik verneem hier dat iemand ongewild een kandidaat op een bepaalde plaats op het touchscreen kan aanduiden. Dit opent misschien perspectieven. Misschien kunnen we in de toekomst interessante plaatsen op de lijst aanbieden. Het gaat niet enkel meer om de lijsttrekker en om de zogenaamde volgende lijsttrekker in de rechterkolom: iedereen zal de plaats willen waar die vinger op belandt.
We waren zeer tevreden over de wijze waarop is gestemd. Toch wil ik twee opmerkingen maken. Volgens mij kunnen die problemen zeer snel en op een praktische manier worden verholpen.
In de eerste plaats was de interventietijd te lang. Bij ons kon een computer bij de opening van een stembureau niet worden opgestart. Dat was in Sint-Idesbald. Het heeft anderhalf uur geduurd voor iemand ter plaatse is verschenen. Zoiets veroorzaakt veel wrevel bij de mensen die vroeg willen stemmen. Vaak moeten die mensen nog een vliegtuig halen in Zaventem of hebben ze andere verplichtingen. Ze worden dan zeer zenuwachtig. Sommige mensen zijn op een uur tijd twee- tot driemaal teruggekomen om te stemmen. Aangezien ze nog altijd niet konden stemmen, hebben ze het dan maar opgegeven.
In feite kan een dergelijk probleem gemakkelijk worden opgevangen. De persoon die ter plaatse moet komen, moet er sneller geraken. In dit geval moest die persoon van Aalter komen. Het is normaal dat hij niet op een halfuur in Koksijde kon geraken. We moeten op het vertrekpunt letten. We zouden, zoals voor de brandweer gebeurt, met een straal moeten werken. Die mensen moeten binnen de vooropgestelde en voor iedereen aanvaardbare termijn van dertig minuten ter plekke geraken.
In de tweede plaats was er enige onduidelijkheid bij de voorzitters van bepaalde stembureaus. Ze verwezen niet onmiddellijk door naar de andere bureaus, waar de computers wel al werkten. Die ordewoorden zouden beter worden doorgegeven. Indien het niet mogelijk is een computer op te starten, moet worden doorverwezen naar de bureaus die wel al actief zijn en waar de mensen vlugger kunnen worden bediend.
Zodra hij ter plaatse was, heeft de technicus goed werk geleverd. Het bleek te gaan om een fout van de voorzitter tijdens de opstartprocedure. De procedure moest in gang worden gestoken. Dit bewijst hoe belangrijk het is dat iemand tijdens het opstarten snel ter plaatse kan komen. Die technicus is trouwens heel de dag in Koksijde gebleven.
Minister, vindt u dat we een procedure moeten opstellen om de interventietijd op dertig minuten te houden door na te gaan waar de technici moeten vertrekken? Vindt u dat de ordewoorden moeten worden doorgegeven om onmiddellijk naar andere stembureaus te verwijzen?
De voorzitter : Mevrouw Vissers heeft het woord.
Mevrouw Linda Vissers : Voorzitter, ik wil niet meer uitweiden over de problemen die er met het elektronisch stemmen zijn geweest. Volgens mij zijn leden van meerdere partijen toevallig verkozen omdat hun naam toevallig achter het punt van de dubbele klik stond. Zo is in Antwerpen een kandidaat van het Vlaams Belang verkozen die eigenlijk op een onverkiesbare plaats stond. Omwille van die dubbele klik zetelt hij nu toch in de gemeenteraad. (Rumoer)
Ik wil me veeleer bij de vragen van de heer Verfaillie over de consultant aansluiten. De consultant wist dat dit fouten kon opleveren. Het is veel uitgeprobeerd. Hij wist dat er problemen waren en hij heeft dat verzwegen.
Minister, op 23 oktober 2012 hebben we een document gekregen met de opmerkingen van het college van deskundigen over de verkiezingen van 14 oktober 2012. Daar staat heel uitgebreid in vermeld wat er voor de verkiezingen allemaal is gebeurd, welke fouten tijdens de verkiezingen zijn vastgesteld en welke conclusies hieruit kunnen worden getrokken. Wat mij stoort, is dat u in de pers en op de televisie hebt erkend dat de consultant hem van een eventuele fout op de hoogte heeft gebracht. Wist u dat al voor u dit boekje hebt gemaakt? Indien u het toen al wist, vraag ik me af waarom die problematiek nergens staat vermeld. Dit verslag is opgesteld door het college van deskundigen die met de controle op de geautomatiseerde stemmingen waren belast. Ik vind persoonlijk dat die problemen in dit boekje hadden mogen staan.
Nu wordt hierover over en weer gepraat. Het stond in de pers. U geeft straks nog eens een mooi antwoord. Maar dit is iets wat blijft. Dit had er volgens mijn fractie in mogen staan. Minister, wist u het voor 23 oktober of pas daarna? Zo ja, wilt u dan eventueel dit boekje aanpassen?
De voorzitter : Mevrouw Coppé heeft het woord.
Mevrouw Griet Coppé : Voorzitter, minister, collegas, ik wil nog eens benadrukken wat vele collegas al hebben gezegd: deze elektronische stemming is niet vlekkeloos verlopen, ook niet bij ons in Roeselare. Ik hoor van de heer Caron dat het ook in Kortrijk de eerste keer was. Dit was ook zo bij ons.
Ik zal niet herhalen wat de andere collegas hebben gezegd. Het was bij ons net hetzelfde: te lange wachttijden en de ondersteuning die meer dan twee uur op zich liet wachten. Dat werd ook effectief zo genoteerd. De voorzitters van de bureaus zeiden ook gemakkelijk: Ga maar naar huis. En men kreeg een stempel dat er gestemd werd. Dat is wat spijtig. Het gaat hier om een democratisch gebeuren dat met de nodige aandacht en de nodige eerlijkheid moet verlopen. Men mag niet iedereen de kans geven en men mag niet zeggen: Ga maar naar huis, het zal et het nog te lang duren. Dat is spijtig omdat juni 2014 heel dichtbij is. Minister, kunt u verzekeren dat bij de volgende stemronde al deze kinderziekten, die er zijn geweest ondanks de zware financiële inspanningen vanuit Vlaanderen, in juni 2014 zullen zijn opgelost?
De voorzitter : Minister Bourgeois heeft het woord.
Minister Geert Bourgeois : Mevrouw Coppé, wij organiseren in 2014 de verkiezingen niet. Dat is de federale overheid. In de mate dat staatssecretaris Bogaert zijn gram haalt, zal dat met potlood en papier zijn. Maar dat zal me niet verhinderen om dit systeem te evalueren en om ervoor te zorgen dat het wordt verbeterd. Ik wil niets minimaliseren. Dit systeem moet geëvalueerd en aangepast worden, het had beter kunnen functioneren. Maar laat er geen misverstand over bestaan: Vlaanderen is alsnog niet bevoegd om zijn eigen verkiezingen voor het Vlaams Parlement te organiseren. En uiteraard zijn ook de verkiezingen voor Kamer en Senaat een federale bevoegdheid.
Ook deze aangelegenheid is een gemengde aanpak geweest van het federale niveau en de deelstaten. Uiteindelijk heeft Wallonië afgehaakt. Brussel heeft deels, in twee van de negentien gemeenten, meegedaan. Het is een gezamenlijke aanpak geweest omdat er een systeem werd ontworpen dat moest kunnen werken voor alle verkiezingen in dit land, niet alleen voor de gemeenten en de provincies, maar ook voor de Vlaamse, de federale en de Europese verkiezingen. Dat is een goed idee. Dit systeem werd uitgedokterd door zeven Belgische universiteiten samen. Het is een complex systeem geworden, precies om oplossingen te vinden voor de kritiek die er kwam vanuit democratische hoek: je kunt bij elektronisch stemmen onvoldoende je stem controleren. Er is geen nacontrole mogelijk. Dit is opgenomen in dit systeem. Op zich heb ik daarover geen klachten gehoord.
Er zijn bij het stemmen met dit nieuwe systeem te veel problemen geweest. Collegas, er zijn al elke keer problemen geweest. Dat is geen excuus. Ik kan u in detail zeggen wat de problemen zijn geweest bij het elektronisch stemmen vanaf de invoering ervan in 1994. De eerste keer waren er procentsgewijze veel meer problemen. In 1999, toen er meer gemeenten waren, waren er nog meer problemen. Toen hebben ze in Schaarbeek de bureaus tot 19 uur moeten openhouden. In 2006 zijn ze in Bertem met het systeem, waaruit de kinderziekten al hadden moeten zijn verwijderd, pas om 10 uur kunnen beginnen te stemmen. Daar lagen alle bureaus stil. Het is een illusie te denken dat je tienduizenden computers in één keer in werking kunt stellen en dat er nergens een probleem zal zijn, maar dat is geen excuus. Nu ging het over een kleine 60 procent van de kiezers en 23.000 toestellen. In de bestekken werden zoveel mogelijk garanties op service opgenomen. Bij zware problemen moest er binnen de dertig minuten worden opgetreden. Maar er waren zoveel problemen tegelijk dat de technici niet overal binnen de dertig minuten de oplossing hebben kunnen bieden. Zoals ik al heb gezegd in het halfrond waren er tweehonderd technici stand-by, verdeeld over de provincies. Niettemin verneem ik dat ze op bepaalde plaatsen te laat waren.
Ik ben het dus eens met al diegenen die vinden dat verkiezingen een democratische aangelegenheid zijn die een hoge kwaliteit en zekerheid vergt. Het moet een integer systeem zijn, laat daar geen twijfel over bestaan. Ik zeg u en ik zal het straks aantonen dat dit systeem meer garanties biedt inzake integriteit dan stemmen met potlood en papier. Ik had verwacht hier te worden geïnterpelleerd over de problemen die zich voordoen bij het stemmen met potlood en papier. Ik geef u straks de cijfers. Er is bij mijn weten bij de Raad voor Verkiezingsbetwistingen op dit ogenblik geen enkele klacht met betrekking tot het systeem van digitaal stemmen, maar er zijn er negen met betrekking tot het systeem met potlood en papier. U kent daar allemaal de grote fouten, gebreken en tekortkomingen van.
Maar goed, dit sluit niet uit dat hierop een antwoord moet worden gegeven. Het is voor een deel een herhaling van wat in het halfrond al is besproken, en voor een deel ook een herhaling van mijn debat met staatssecretaris Bogaert in De zevende dag. Ik heb toen gezegd, en ik herhaal, dat ik zijn basisuitspraak onderschrijf dat een democratisch systeem een foutloos systeem verdient en dat elk incident er een te veel is. Ik moet het wel relativeren. Met die systemen zal je altijd incidenten hebben. Iedereen onder u is vertrouwd met informatica en computersystemen. Nu zijn er 23.000 toestellen. Als we straks in Vlaanderen 100 procent met de computer stemmen, zullen er tussen de 40.000 en 45.000 toestellen zijn. Ik vrees dat er altijd problemen zullen zijn, maar ik blijf erbij dat elk incident er een te veel is.
Ik zal de hele voorgeschiedenis niet herhalen. De heer Verfaillie heeft eraan gerefereerd. Hij heeft een punt, maar er is in dit dossier door federale toestanden veel te veel tijd verloren. Ik heb vroeger al gezegd dat we idealiter pilootprojecten hadden moeten kunnen doen in 2009 en liefst in 2010, om nu, in 2012, volop te ontplooien. We hebben nu ook stemmingen gedaan in omstandigheden die vergelijkbaar waren met verkiezingsomstandigheden, maar die zijn nooit exact dezelfde. Die pilootprojecten zijn er niet geweest. Maar het systeem en het bestek bevatten zoveel mogelijk waarborgen om ervoor te zorgen dat er geen problemen zijn en dat de problemen die zich toch voordeden konden worden verholpen. Dat is niet 100 procent gelukt. Er zijn, wat mij betreft, te veel incidenten geweest. Ik heb dat publiekelijk, in de media en in het halfrond, gezegd. Maar nog eens: het systeem met potlood en papier is kwetsbaarder en fraude- en foutengevoeliger systeem dan dit systeem.
Collegas, ik zal een grondige evaluatie laten uitvoeren door het agentschap tegen eind maart 2013. Dat kan niet op enkele dagen worden geïmproviseerd. Ik kan nu al bevestigen dat Smartmatic al heeft gezegd dat een aantal zaken moeten worden aangepakt. Een van de problemen is dat men in een aantal gevallen is blijven doorstemmen in de testmodus. Daardoor zijn die stemmen niet geregistreerd. Gelukkig zijn alle stemmen bewaard, zodat ze achteraf, onder de controle van getuigen, zeer correct konden worden ingebracht. Daar zijn geen klachten over. Dat was een menselijke fout, maar je kunt er technisch voor zorgen dat het niet gebeurt. Je kunt dat strookje, nadat het is ingescand, niet nog eens inscannen, heeft Smartmatic mij verzekerd. Dat was ook voor ons een geruststelling. Men had wel de uitprints. Men heeft er dan onder toezicht van getuigen voor gezorgd dat alle stemmen correct zijn ingebracht. Daarover zijn bij mijn weten geen klachten. Dat kun je perfect technisch oplossen, zoals ook het probleem dat u en ons hier bezighoudt.
Collegas, ik heb mijn eerste reactie gegeven toen ik nog niet op de hoogte was van het probleem. Het agentschap was er ook niet van op de hoogte. Het was ons ook niet gesignaleerd. De pers vroeg toen wat er gebeurd kon zijn. Ik heb gezegd dat mensen misschien gemakshalve hun hand op het touchscreen hebben laten liggen en dat ze onmiddellijk een tweede stem hebben ingebracht. Dat was het dus niet, maar dat wisten we pas dinsdagavond. Ik heb het ook in de plenaire vergadering gezegd: het ging over mensen die een tweede keer gedrukt hebben, in de grotere centrumsteden waar het iets langer duurde om de lijsten te laten verschijnen. Mensen werden ongeduldig en drukten nog eens op de lijst die al opgeroepen was. Het was een tweede druk en niet de hand op het scherm blijven houden. Het deed zich voor in grotere steden waar er grotere bestanden waren en waar het iets langer duurde. Door het feit dat men nog eens duwde, had men al een kandidaat aangeraakt op de lijst die al verschenen was. Dat heeft zich dus voorgedaan op een beperkt aantal plaatsen. Ook dit kan technisch worden verholpen door bijvoorbeeld een bevestigingstoets voor de partij te gebruiken. PwC kende het probleem, maar heeft het niet gesignaleerd. Er zijn 85.000 tests uitgevoerd, maar dit probleem was vooraf niet gesignaleerd. PwC heeft het niet gesignaleerd omdat het blijkbaar vond dat het een klein probleem was. Bovendien is de kiezer meester van zijn stem en zit het systeem zo in elkaar dat je drie keer de kans hebt om het weer te veranderen. Je kunt je keuze voor een naam wegvinken, je moet aan het eind je stem bevestigen en er is de print. Je kunt naar de voorzitter gaan en zeggen dat je opnieuw een handeling wilt doen.
Ik heb nooit elektronisch gestemd. Mensen vertellen me dat het systeem met de pen bij het elektronisch stemmen daar ook toe leidde. Men moest de pen in een bepaalde hoek houden en kwam zo soms ook terecht op de naam van de kandidaat aan wie men geen stem wou geven. Het doet zich ook voor bij het stemmen met potlood en papier en dan kan men helemaal niets meer doen. Mensen doen dan allerlei pogingen om het bolletje weg te krijgen en bij het tellen ontstaan dan discussies over de geldigheid van die stemmen. Er zijn trouwens veel meer ongeldige en blanco stemmen bij potlood en papier dan bij digitaal stemmen. In Maaseik was er een klacht over de partijen Voluit en Vooruit die naast elkaar stonden. Er waren daar meer dan 6 procent ongeldige stemmen. Het fenomeen heeft zich al altijd voorgedaan. Bij het digitaal stemmen gebeurde het dus dat men door twee keer te drukken al bij de naam van een kandidaat zat. Ik herhaal dat het systeem dit niet had mogen toelaten, maar het systeem laat wel toe om het te corrigeren. De kiezer blijft meester van zijn stem.
Collega Vissers, dat boekje waar u het over hebt een beetje minachtend , is het rapport van uw deskundigen. Het parlement heeft beslist om onafhankelijke deskundigen aan te stellen om na te gaan of alles integer is verlopen. Ik heb de pen niet vastgehouden. Ik heb daar niets over te zeggen. Ik heb dat niet gevalideerd, niet goed- of afgekeurd. Ik merk dat ook uw experten dat aanhalen. De vraag is niet of ik het wist op 27 oktober, de vraag is of zij het hebben aangehaald. Ze halen het dus aan: Als een kiezer na het selecteren van een lijst een tweede keer drukt op de positie van deze lijst, dan had dit mogelijk een ongewilde kandidaatselectie voor de kopstemmen tot gevolg (zoals uitgebreid bericht in de pers). Deze situatie kon door de kiezer zelf wel worden gedetecteerd en rechtgezet. Dat zeggen de experten, aangesteld door dit parlement. U kent de conclusie die deze experten trekken.
Ik heb in de media ook gezegd dat de kiezer nog altijd meester was van zijn stem. Mevrouw Vissers, ik durf niet te zeggen wat u zegt, namelijk dat iemand te veel stemmen heeft gekregen. Ik zie die stem. Uw partijgenoot zegt in de media dat hij bekend is en dat al die mensen met overtuiging voor hem hebben gestemd. Ik mag me er ook niet over uitspreken. Het is eventueel een zaak voor de Raad voor Verkiezingsbetwistingen. Ik zeg alleen dat de kiezer de macht had om die stem, tot drie keer toe, te corrigeren. Ik heb kennissen en vrienden die al lang elektronisch stemmen en die zeggen dat het hun ook overkomen is. Ook in dat geval bleef de kiezer meester van zijn stem.
Digitaal stemmen heeft zijn voor- en nadelen. Het geeft zeer snel resultaten. Het agentschap denkt dat er een wereldrecord was inzake snelheid en accuraatheid van het tellen. Om 15 uur waren de eerste resultaten er. Om 18 uur was 85 procent van de digitale resultaten beschikbaar. Er zijn uiteraard veel minder mensen nodig. Er waren in totaal 12.500 mensen minder nodig bij de stemverrichtingen. Als je het uitbreidt naar Vlaanderen, gaat het nog om veel meer. Er zijn ruimere mogelijkheden inzake analyse en wetenschappelijk onderzoek. Er is ook geen enkele gemeente die digitaal gestemd heeft, die gepleit heeft voor een terugkeer naar potlood en papier. Er zijn risicos. De toestellen zijn niet perfect en het is een duur systeem.
Potlood en papier biedt meer kansen op vergissing en op fraude. Er is opnieuw een fraudegeval gevonden bij het tellen van de naamstemmen. Iedereen die ooit in een telbureau was, weet hoe risicovol het is. Er doen daarover allerlei verhalen de ronde. Ik heb vastgesteld dat een MR-kandidaat uit zijn partij is gezet omdat hij zichzelf stemmen had toebedeeld. Dat kan alleen met potlood en papier.
De cijfers die ik heb over blanco en ongeldige digitale stemmen, gaan over 2,96 procent. Voor potlood en papier is dat 4,47 procent, met een aantal uitschieters. In Maaseik bijvoorbeeld was het 6,52 procent. Het is evident dat er bij stemmen met potlood en papier meer ongeldige stemmen zijn.
Op dit ogenblik zijn er veertien klachten ingediend bij de Raden voor Verkiezingsbetwistingen. Een aantal daarvan hebben betrekking op de campagnes. Negen hebben betrekking op de tellingen bij het manuele stemmen. Ik heb geen weet van een klacht bij het digitale stemmen.
Ik heb al verwezen naar het rapport van 23 oktober van het college van deskundigen van het Vlaams Parlement. Dit college concludeert dat het merendeel van de incidenten bij het digitale stemmen te herleiden zijn tot menselijke fouten. Veel van die fouten zijn te vermijden door kleine aanpassingen van de stemcomputers, een betere begeleiding en opleiding van de voorzitters en een beter afdwingbare procedure. Andere incidenten waren technisch van aard.
Ik ga niet vooruitlopen op het onderzoek dat het agentschap doet, maar ik kan wel meedelen dat het agentschap ook overleg heeft met de FOD Binnenlandse Zaken die tot nader order in 2014 verkiezingen moet organiseren. We hebben altijd constructief samengewerkt en we gaan dat ook blijven doen. We zullen onze evaluatie bezorgen aan de federale overheid. We hebben aan Smartmatic gevraagd om het systeem aan te passen zodat de problemen die zich voordeden, vermeden worden of gereduceerd worden.
Ik kom tot de vragen over PricewaterhouseCoopers. Mijn agentschap en ikzelf hebben in de periode voorafgaand aan de verkiezingen geen weet gehad van dit probleem. PricewaterhouseCoopers heeft achteraf laten weten dat het zich maar één keer heeft voorgedaan. Zij hebben het niet nuttig geoordeeld om dit te signaleren. Ik vind dat dit wel had moeten gebeuren. Hadden wij geweten dat dit zich kon voordoen, ook al was het in al die tests maar één keer gebeurd, dan hadden wij kunnen zeggen: zoek een systeem om te vermijden dat dit zich voordoet.
Iedereen onder u komt wellicht tot diezelfde conclusie, maar ons werd het dus niet gesignaleerd voor de verkiezingen. Onmiddellijk na de verkiezingen, in mijn eerste reacties, hadden wij zelfs geen weet van het fenomeen dat zich had voorgedaan. Zodra we het wisten, hebben we laten nagaan wat er mogelijk was. De administrateur-generaal heeft dan op televisie gedemonstreerd wat het probleem was met die dubbele toets.
PricewaterhouseCoopers heeft het systeem gecertificeerd, collegas. Laat daar geen twijfel over bestaan. Ik heb dat ook gezegd voor de verkiezingen. Ik heb daar in aanloop naar de verkiezingen diverse vragen over gekregen. Ik heb toen gezegd dat het een ongoing verhaal was, met aanpassingen die vereist waren en uitgevoerd zijn. Uiteindelijk heeft PwC dat gecertificeerd, zoals ze dat ook moeten doen volgens de bepalingen.
Ondertussen heeft het agentschap dat probleem besproken. De certificering omvat de integriteit van het stemproces, de fraudebestendigheid, de waarborg op het behoud van het geheim van de stemming, de conformiteit met de wetgeving. Andere aspecten, zoals gebruiksvriendelijkheid, vallen daar niet onder. De vraag is of PricewaterhouseCoopers dit probleem, ook al werd het naar zijn bewering maar één keer vastgesteld, had moeten beschouwen als een probleem met betrekking tot de integriteit van het stemmen. Ik ben geneigd te zeggen dat dat daar inderdaad onder valt, ook al hadden ze het maar één keer gedetecteerd.
Die discussie zal gevoerd worden. Ik vind dat daar een inschattingsfout is gebeurd door PricewaterhouseCoopers. Zij hadden dit moeten signaleren. Dan lag de bal in ons kamp om te beslissen of het ernstig genoeg was om er iets aan te doen of niet, maar dat is dus niet gebeurd.
U hebt het rapport van uw college van deskundigen. Dat gaat in de lijn van wat ik gezegd heb als reactie toen ik erop werd aangesproken.
Voor het verdere verhaal moet ik erop wijzen dat de certificeerder aangesteld is door het bedrijf zelf. Dat is in 1999 destijds opgenomen in de federale wetgeving, en ook van meet af aan in het Vlaamse decreet. Je kunt daarover discussiëren. Ik moet wel zeggen dat er bijna geen deskundigen ter zake zijn. Theoretisch kwamen er drie bedrijven in aanmerking om die certificering te doen. Dat is een zeer ingewikkeld proces. Het vergt enige kennis en in dit geval liefst ook wat ervaring. Maar het is eventueel aan het parlement of de parlementen om te oordelen of het een goed systeem is dat de certificeerder aangesteld wordt door het bedrijf zelf de certificeerder moet onafhankelijk zijn en is niet gebonden door dat bedrijf dan wel of er een aparte aanbesteding moet gebeuren, met eventuele complicaties van dien. Ik sluit niet uit dat je dan in een situatie zit dat je als overheid aanbesteedt en dat je geen indiener hebt bij de offertes die gevoerd worden, want het is een zeer, zeer smalle markt.
Het systeem zit nu zo in elkaar dat de certificeerder moet leveren wat gevraagd is en wat verwacht wordt, namelijk zeggen dat het conform is aan wat gevraagd is en aan de wettelijke bepalingen, en dat het de integriteit kan verzekeren van het verkiezingsproces. Dat is de stand van zaken, collegas.
De evaluatie zal gebeuren door het agentschap. We kennen de problemen. Nu al zegt Smartmatic dat twee problemen die in het oog sprongen, namelijk het verder stemmen in testmodus en het probleem van tweemaal na elkaar drukken, technisch opgelost kunnen worden. Het lijkt mij ook voor de hand liggend dat je dat technisch kunt oplossen als je weet wat het probleem is. Er zullen ongetwijfeld nog andere zaken zijn.
De techniciteit van de systemen op zich is natuurlijk van een andere aard dan de problemen die ons hier bezighouden. Ook die problemen mogen zich niet voordoen. Maar ik herhaal mijn voorbehoud: ik vrees dat er nooit een systeem van digitaal stemmen zal zijn waarbij nooit toestellen zullen uitvallen of problemen vertonen. Dat zal nooit kunnen, vrees ik. Maar de graad van bedrijfszekerheid moet toch van dien aard zijn dat de moeilijkheden tolereerbaar zijn.
De voorzitter : Mevrouw De Waele heeft het woord.
Mevrouw Patricia De Waele : Minister, ik dank u voor uw uitvoerige toelichting. De belangstelling van de collegas toont aan dat dit onderwerp leeft en dat er met argusogen wordt gekeken naar hoe dit verder zal worden opgevolgd.
Ik zal mij niet wagen aan een uitspraak over wie gelijk heeft en wat nu het beste systeem is, met potlood en papier of elektronisch stemmen. We moeten mee zijn met onze tijd. Op dat vlak zitten we op dezelfde golflengte. Maar uiteraard moet gewaakt worden over de mogelijke problemen die zich bij digitaal stemmen kunnen voordoen.
Vanuit de federale overheid wordt nu gepleit voor een terugkeer naar stemmen met potlood en papier. Daarom zou ik ervoor pleiten om de universiteiten te laten onderzoeken in welke mate stemmen met potlood en papier tot problemen kan leiden. Dat zou de discussie zeker vooruit helpen.
Minister, de essentie van mijn vraag blijft hoe de toekomst van het stemmen eruit ziet. Kan die toekomst digitaal blijven standhouden? Heeft PricewaterhouseCoopers tijdens de tests kennisgenomen van dergelijke problemen? Volgens de persartikelen was dat het geval. Waarom hebben zij dat niet aan u gesignaleerd? Zullen er acties ondernomen worden tegen PricewaterhouseCoopers, mocht blijken dat zij dergelijke problemen niet gesignaleerd hebben?
De voorzitter : De heer Verfaillie heeft het woord.
De heer Jan Verfaillie : Minister, we moeten uit dit incident lessen trekken. Ik vind het zeer eigenaardig dat de certificering gebeurt door de firma zelf, en dat ze daarvoor contractueel een andere firma moeten aanstellen. Misschien is het inderdaad niet gemakkelijk om het anders aan te pakken, omdat je dan misschien geen inschrijvers hebt. Maar laat ons uit deze fouten in elk geval lessen trekken voor de toekomst.
Stemmen met potlood en papier geeft ook problemen. Men zou kunnen trachten om de interventietijden nog in te korten door mobiele teams op te zetten die meer lokaal actief zijn dan nu. Nu moeten ze namelijk vanuit een centrale locatie vertrekken. Dat moet allemaal eens goed bekeken worden.
Uit fouten inzake de certificering kunnen we altijd leren. Het zijn zelfs geen fouten, maar eerder onvolkomenheden.
De voorzitter : De heer De Meulemeester heeft het woord.
De heer Marnic De Meulemeester : Voorzitter, ik dank de minister voor zijn antwoord, maar ik heb een vraagje voor u. Het zou nuttig zijn om op het ogenblik dat alle evaluatierapporten klaar zijn, hier een debat te kunnen voeren over een algemene evaluatie. Dat lijkt me nuttig met het oog op de toekomst. Kan dit?
De voorzitter : De heer Durnez heeft het woord.
De heer Jan Durnez : Ik sluit me aan bij de vraag van de collega over de verdere bespreking en de beschikbaarheid van de resultaten. Wij krijgen de resultaten via www.vlaanderenkiest.be, maar daarin missen we de lijststemmen zowel voor de gemeente als voor de provincie, en missen we bij de provincie de naamstemmen die geteld zijn per gemeente. Wordt dat nog aangevuld? Het is immers nuttige informatie voor wie analyses wil maken van de verkiezingen. In de federale boeken stonden die gegevens vroeger wel, en die missen we nu.
De voorzitter : De heer Vanden Bussche heeft het woord.
De heer Marc Vanden Bussche : Minister, u hebt niet geantwoord op de vraag over het wachtwoord en of vanuit Brussel doorgegeven werd dat men kon gaan stemmen in andere bureaus. Dit is toch wel belangrijk. We mogen hier niet lichtzinnig over doen. Bij ons bijvoorbeeld is iemand geen schepen geworden omdat hij drie stemmen te weinig had. In een verkiezing is iedere stem heel belangrijk. U moet het maar meemaken om kennissen die niet kunnen stemmen te zien vertrekken naar Zaventem, wetende dat hun stem doorslaggevend kan zijn om een schepenambt in de wacht te slepen. Een schepen wordt aangeduid volgens het aantal voorkeursstemmen. (Opmerkingen)
De collegas zijn het daar misschien niet mee eens, maar het wordt in veel gemeenten zo gedaan. De voorkeurstemmen zijn in elk geval een aanduiding, een parameter, voor wie verkozen is en wie uiteindelijk schepen wordt. We mogen dit niet lichtzinnig opnemen. Het is normaal dat men een half uur moest wachten, maar de mensen in kwestie zijn dan naar Zaventem vertrokken. Het zijn mensen die niet hebben kunnen stemmen en daar zijn andere mensen het slachtoffer van geworden, dat heb ik kunnen vaststellen in mijn eigen gemeente. U kunt van mening zijn dat het geen goede manier is om zo de schepenen aan te duiden, maar in onze gemeente hadden we afgesproken net als in vele andere gemeenten om ons te baseren op het aantal voorkeurstemmen. Dat is heel democratisch. Ook de president van Amerika zal straks misschien worden aangeduid op basis van één stem verschil.
De voorzitter : Collegas, ik vind de suggestie van de heer De Meulemeester een goede suggestie. De minister kan misschien meteen antwoorden wanneer de rapportage en de analyse worden verwacht. Ik stel voor om, gelet op de heel geanimeerde gesprekken vandaag, het debat voort te zetten en er eventueel ook een conclusie aan te verbinden vanuit deze commissie.
Minister Bourgeois heeft het woord.
Minister Geert Bourgeois : Mevrouw De Waele, ik heb al geantwoord op uw vraag, dat is één keer in een werkdocument van PwC aan bod gekomen. Het werd ons niet gesignaleerd, dat heb ik al gezegd.
Mijnheer Verfaillie, in verband met de certificering is het zo dat wij de bedrijven die kunnen certificeren, erkennen. Het is een heel moeilijk werk dat veel expertise en kennis vergt. Als overheid kunnen we dat niet zelf doen. Ik denk dat geen enkele overheid, lokaal, Vlaams of federaal, dat soort testen kan doen, we zijn dus afhankelijk van derden. Het systeem dat destijds, in 1999, door de federale overheid werd gekozen, houdt in dat het bedrijf zelf de certificering door een onafhankelijke certificeerder maar die heeft toch ook een reputatie, we moeten daar dus goed over nadenken moet laten uitvoeren en moet bevestigen dat wordt beantwoord aan alle integriteitsvereisten. Als we daarover nadenken, laten we het dan ook grondig doen.
En dan kom ik tot de evaluatie, voorzitter. Ik ben uiteraard bereid om als het verslag, het rapport van ABB er is, de zaak eens in zijn totaliteit bespreken, ook al zijn wij het niet die de eerstvolgende verkiezingen organiseren. We zullen dat ook doen in overleg met de FOD Binnenlandse Zaken, dat heb ik al gezegd. We zullen dat morgen al doen, om ervoor te zorgen dat ze er lering uit kunnen trekken. Het omgekeerde, dat niet doen, dat zou pas dom zijn, we hebben er gezamenlijk belang bij.
Mijnheer Vanden Bussche, in de VS wordt de president door de kiesmannen aangeduid. Het zal niet altijd op een stem van een kiezer aankomen. Het gaat om het aantal kiesmannen. (Rumoer)
De heer Van Hauthem heeft terecht gesteld dat schepenen niet rechtstreeks worden verkozen. We zouden een dergelijk systeem kunnen bedenken. Dat is nu echter niet gebeurd. Dit betekent echter niet dat elk probleem er geen te veel is. Ik doe daar niet lichtzinnig over. Dat ik uw argumenten niet deel, betekent niet dat ik niet vind dat de problemen allemaal moeten worden opgelost. Ik heb de context geschetst. Als er problemen zijn, moeten die worden opgelost.
Indien ik me niet vergis, is in 2007 of in 2008 al een universitaire studie over de diverse stemsystemen, met inbegrip van potlood en papier, uitgevoerd. Die evaluatie is al gebeurd. We kunnen hier nu ook rekening mee houden.
Ik weet niet of veel aanwezigen ooit als getuige of als teller in een telbureau hebben gezeten. Ik heb het aantal stemmen nooit weten kloppen. In het stembureau zijn een aantal stemmen binnengekomen. Toch zit er altijd een klein verschil op. Dit staat los van het probleem met de naamstemmen.
Het is niet de bedoeling nu het proces van het stemmen met potlood en papier te maken. We wilden elektronisch stemmen en dus is het op die manier gebeurd.
Mijnheer Vanden Bussche, uw laatste punt had betrekking op de bureauvoorzitters die met een bepaald probleem werden geconfronteerd. Indien ze belden, kregen ze te horen dat ze de kiezers naar andere bureaus moesten afleiden. Er zijn er ook die niet hebben gebeld. U hebt wel een punt. We zouden dat beter in de instructies opnemen. Indien er bepaalde problemen zijn, kan de voorzitter het best naar andere stembureaus doorsturen. Die problemen zijn er in het verleden ook al geweest. Dit punt stond niet in de instructies vermeld. De personen die hebben gebeld, hebben onmiddellijk de raad gekregen de kiezers naar een ander bureau te sturen. Sommigen hebben misschien niet gebeld. Dit had beter in de instructies gestaan. Dat is sinds de invoering van het elektronisch stemmen nooit in de instructies opgenomen.
De voorzitter : De vragen om uitleg zijn afgehandeld.