Verslag vergadering Commissie voor Cultuur, Jeugd, Sport en Media
Verslag
Mevrouw Brouwers heeft het woord.
Minister, begin juli 2022 kondigde de directeur van het Museum van Hedendaagse Kunst (M HKA) trots aan dat het museum meer dan 40 kunstwerken uit de collectie zou uitlenen aan het PinchukArtCentre in Kiev in Oekraïne voor hun heropeningstentoonstelling. Het ging om werken van belangrijke Belgische artiesten, zoals Berlinde De Bruyckere – van wie we ook een werk hebben in het Vlaams Parlement, op een heel prominente plaats –, Luc Tuymans, Francis Alÿs en Jan Fabre, maar ook van internationale kunstenaars, zoals Marlene Dumas – waar we onlangs nog een tentoonstelling van bezochten met deze commissie – en Barbara Kruger, en ook Oekraïense kunstenaars.
Directeur Bart De Baere verduidelijkte deze bruikleen aan VRT NWS als volgt: “Het PinchukArtCentre is het grootste museum voor hedendaagse kunst in Oekraïne. Alles verloopt heel professioneel. De werken worden getransporteerd volgens de regels van de kunst en zijn ook volledig verzekerd, maar niet voor oorlogsschade, want dat biedt geen enkele verzekeringsmaatschappij aan. (…) Maar het risico dat er met de werken iets gebeurt, is enorm klein. (…) Wij denken dat heel Oekraïne in oorlog is, maar in Kiev is het momenteel vrij rustig. De mensen willen hun leven heropnemen. De terrasjes zijn hier open. (…) We kunnen Oekraïne niet alleen steunen met geld, wapens, materiaal en hulpverlening, maar ook met kunst. Dit is immers ook een culturele oorlog.”
Het museum zou ook formeel de toestemming hebben gekregen van u, als minister van Cultuur. Daarover zei Bart De Baere: “Ook hij wil dit risico nemen. (…) Het feit dat we deze werken uitlenen en op deze manier willen delen, wordt hier in Oekraïne enorm gewaardeerd. (…) Het risico dat de werken schade oplopen, is enorm klein. Het museum ligt in de buurt van het bureau van president Zelenski, dus dit is een van de best beveiligde buurten in Oekraïne. Er is ook een heel evacuatieplan voorzien voor mocht de oorlogsdreiging hier weer toenemen. Stel dat de Russen iets aan hun troepenopbouw veranderen, kan de expo geëvacueerd worden. Dat staat allemaal beschreven in heel gedetailleerde protocollen.”
De expo liep tot zondag 9 oktober 2022 en op maandag 10 oktober 2022, de dag na het einde van de tentoonstelling, vielen er Russische bommen op amper 500 meter van het PinchukArtCentre. Meer dan waarschijnlijk – maar we weten dat dus niet, vandaar mijn vraag – bevonden de bruikleenwerken van het M HKA zich nog in Kiev tijdens dit bombardement. Ik werd daarop geattendeerd door iemand die met luchtfoto’s afkwam van de plekken waar werd gebombardeerd. Hij toonde waar er werd gebombardeerd en vroeg zich af of het wel verantwoord was dat zulke belangrijke werken tentoongesteld werden en of Vlaanderen daarmee akkoord was. Dat is toch een belangrijke vraag, ook meer in het algemeen.
Wat zijn de afspraken voor het in bruikleen geven van kunstwerken uit de collectie van de Vlaamse Gemeenschap aan buitenlandse musea in minder stabiele gebieden?
Is het gebruikelijk om kunstwerken van de collectie van de Vlaamse Gemeenschap tentoon te stellen in oorlogsgebieden zonder dat deze werken verzekerd zijn tegen oorlogsschade?
Werd er voorafgaand aan deze bruikleenovereenkomst een risicoanalyse uitgevoerd?
Werd er een speciale verzekering afgesloten voor het meegereisde personeel van het M HKA?
Werden de 45 kunstwerken in veiligheid gebracht voor het bombardement, met andere woorden, is het door de directeur hierboven vermelde evacuatieplan in werking gesteld?
Hebben deze 45 kunstwerken die het M HKA heeft uitgeleend aan het PinchukArtCentre op enigerlei wijze schade opgelopen en zo ja, dewelke?
Zijn deze kunstwerken inmiddels veilig en wel terug in ons land?
Hoeveel bezoekers hebben de expo met de M HKA-kunstwerken in het PinchukArtCentre bezocht?
Minister-president Jambon heeft het woord.
Mevrouw Brouwers, er zijn geen generieke afspraken voor het in bruikleen geven van kunstwerken uit de Collectie Vlaamse Gemeenschap aan buitenlandse musea in minder stabiele gebieden. Het is quasi onmogelijk dergelijke risico’s in algemeen geldende afspraken te gieten. Zo’n inschatting dient daarom concreet en per geval gemaakt te worden. Het is aan de bruikleengevende instelling om de bruikleenaanvragen op hun merites en risico’s te beoordelen. De instelling heeft daarbij een grote autonomie. Bij bijzondere risico’s is echter een overleg met mijn administratie en mijn kabinet steeds aangewezen.
Ik meen dat het M HKA voor deze bruiklenen aan het PinchukArtCentre afdoende zorgvuldig gehandeld heeft. Er was overleg met mijn administratie en mijn kabinet over de haalbaarheid van deze tentoonstelling. De boodschap van solidariteit die het M HKA en ikzelf met deze tentoonstelling wilden geven en de relatief beperkte risico’s op schade in die fase van het conflict, leidden tot deze tentoonstelling. Het PinchukArtCentre had ook een apart paviljoen in de Biënnale in Venetië dat massaal werd bezocht. Het PinchukArtCentre wordt trouwens geleid door een Vlaming. Zij hebben ook de tentoonstelling rond solidariteit met Oekraïne in het M HKA mee mogelijk gemaakt. Er was, ook daarvoor al, een heel goede samenwerking tussen de beide directeurs.
Is het gebruikelijk om kunstwerken tentoon te stellen in oorlogsgebieden? Aangezien we de afgelopen jaren weinig tot geen oorlog hebben gekend – gelukkig – in regio’s waaraan we kunst in bruikleen geven, kan ik u zeggen dat het niet gebruikelijk is om kunstwerken van de Collectie Vlaamse Gemeenschap tentoon te stellen in oorlogsgebieden.
Oekraïne is een oorlogsgebied maar op het moment van de tentoonstelling bevond Kiev zich ver van de toenmalige frontlinies. Het district waar het PinchukArtCenter zich bevindt, was in die periode geen doelwit van raketaanvallen. Oorlogsrisico’s vormen een klassieke uitsluiting voor kunstverzekeringen. Het was dus een zaak van wat we met deze tentoonstelling wilden bewerkstelligen af te wegen tegen de risico’s op oorlogsschade.
Er werd uiteraard professioneel kunsttransport geregeld en een kunstverzekering die de klassieke schaderisico’s dekt. Er werd ook een operationeel evacuatieplan uitgeschreven. Op basis van dit alles ben ik akkoord gegaan met dit voor cultuurpolitiek belangrijke project.
De context en oorsprong van de werken uit de Vlaamse collectie die hier tentoongesteld werden, gaven deze tentoonstelling een bijzondere en haast unieke betekenis. Kunst – en zeker hedendaagse kunst – bestaat uit een noodzaak. Het is de oorlogssituatie die juist die noodzakelijkheid creëert. Wat Vlaanderen en het M HKA hier gedaan hebben met de Vlaamse collectie is niet zonder betekenis, al is die betekenis van symbolische en artistieke aard.
Er werd een uitgebreide risicoanalyse uitgevoerd door de stichting waaronder het PinchukArtCenter valt. Deze stichting werkt nauw samen met het kabinet van de Oekraïense president en heeft de nodige expertise op dit vlak. Het is immers die stichting die ook moest inschatten of in september 2022 het jaarlijkse prestigieuze initiatief ‘Yalta European Strategy’ kon plaatsvinden. Dit initiatief vond eveneens plaats, voorgezeten door de voormalige Poolse president Aleksander Kwasniewski en met deelnemers als Annalena Baerbock, de Duitse minister van Buitenlandse Zaken; Carl Bildt, de voormalige Zweedse minister-president, en de Poolse premier Mateusz Morawiecki. Uit de risicoanalyse bleek dat de periode waarin de tentoonstelling plaatsvond als veilig kon worden beschouwd.
Er reisde geen personeel van het M HKA mee naar Kiev. Enkel M HKA-directeur Bart De Baere reisde af naar Kiev om daar met de medewerkers van het Art Center de tentoonstelling te installeren. Hij deed dit ten persoonlijken titel. Er werd een speciale verzekering voor hem afgesloten door PinchukArtCenter.
Werden de 45 kunstwerken tijdens het bombardement in veiligheid gesteld? Het evacuatieplan voorzag specifieke indicatoren die het in werking zouden stellen, zodra het oorlogsrisico voor Kiev opnieuw substantieel zou worden, zoals bijvoorbeeld een nieuwe Wit-Russische troepenopbouw in Wit-Rusland, begin dit jaar. Mocht de tentoonstelling niet toen al beëindigd zijn, dan zou het evacuatieplan in werking gesteld zijn en zouden de werken na het bombardement, dat een nieuwe fase in het conflict inluidde, hoe dan ook op terugtransport vertrokken zijn.
De kunstwerken hebben op generlei wijze schade opgelopen. De kunstwerken bevinden zich momenteel in een depot van de gespecialiseerde kunsttransportfirma Hasenkamp in Keulen. Er kwam immers een vraag voor overname van deze tentoonstelling uit Keulen, gefinancierd door de Duitse federale overheid. Claudia Roth, de Duitse federale regeringscommissaris voor Cultuur en Media, zal de tentoonstelling openen op 14 november 2022. De titel van de tentoonstelling werd trouwens veranderd naar ‘Worth Fighting For’. Ik zie deze overname als een belangrijk teken van erkenning en waardering voor het statement dat het M HKA en Vlaanderen maakten door het organiseren van deze tentoonstelling in Kiev. Het geeft opnieuw de bijzondere en unieke betekenis van deze tentoonstelling aan.
De tentoonstelling werd door ongeveer 40.000 mensen bezocht, dit in een stad met momenteel maar 2 miljoen van zijn normale 5 miljoen inwoners. Ze werd ook bezocht door vele van de officiële delegaties die Oekraïne in deze periode bezochten en werd opgenomen in het programma van de jaarlijkse Yalta European Strategy-vergadering.
Ik begrijp de materiële vragen wel, maar op een bepaald moment, in een bepaalde fase van de geschiedenis, moet je het materiële overstijgen. We hebben hier een krachtig statement gemaakt. Was dat volledig zonder risico? Neen, absoluut niet, in oorlogsgebied kan er van alles gebeuren. Het is allemaal goed afgelopen. Anderzijds heeft het maken van een statement ook wel zijn waarde. We moeten onze solidariteit met Oekraïne niet alleen met woorden, maar ook met daden belijden.
Mevrouw Brouwers heeft het woord.
Dank voor het uitgebreide antwoord, minister-president. Ik ben blij dat het goed is afgelopen en dat het heeft kunnen plaatsvinden. Het is natuurlijk ook een hart onder de riem voor de mensen in Oekraïne. Ik versta absoluut, gezien de zekerheden die werden ingebouwd – al kun je in dit geval niet alles verzekeren – dat het heeft plaatsgevonden. Ik ben daar tevreden over. Er werd me er alleen attent op gemaakt dat er opnieuw bommen vielen, een dag na het einde van de tentoonstelling. De vraag rijst dan: wat als? Maar die vraag kun je altijd stellen. Het was meer de bedoeling om het hier daarover eens samen te hebben. Laat ons hopen dat het allemaal niet meer nodig is, dat er niet te veel oorlogen in de wereld meer zijn zodat we dit soort dingen niet meer moeten doen. Maar het kan nog gebeuren.
Het is interessant om te horen hoe men zoveel mogelijk zekerheden heeft ingebouwd. Stel dat er iets gebeurd was, dan was er enorme materiële schade geweest aan bijzonder waardevolle werken van onze beste kunstenaars. Het zou verschrikkelijk geweest zijn, maar wat de mensen daar in Oekraïne meemaken is nog veel erger. Ik steun het feit dat we ook op cultureel vlak in de best mogelijke omstandigheden samenwerken met dergelijke landen die het niet onder de markt hebben.
Mijn vraag was absoluut niet kritisch bedoeld, maar je krijgt wel eens vragen van mensen die zich wel zorgen maken, van kunstliefhebbers. Het antwoord is meer dan afdoende en gelukkig is er niets ergs gebeurd.
Ik heb geen bijkomende vragen.
De vraag om uitleg is afgehandeld.