Verslag vergadering Commissie voor Wonen en Onroerend Erfgoed
Verslag
– Wegens de coronamaatregelen werd deze vraag om uitleg via videoconferentie behandeld.
Mevrouw Van den Brande heeft het woord.
Voorzitter, minister, op 7 september 2020 lazen we in Gazet van Antwerpen dat er reeds 1 miljoen euro werd uitgegeven, maar er helaas geen steen is verlegd en dat er geen creatieve broedplaats voor ondernemers en ontmoetingsplek voor buurtbewoners komt in de Sint-Jan-Evangelistkerk, beter bekend als de Peperbus, in Borgerhout. Kort even ter recapitulatie, in februari 2018 vernamen we dat de Peperbus de thuishaven zou worden van UNIZO Antwerpen, met provinciaal directeur Sofi Van Ussel als drijvende kracht achter het project. Zij was toen nog gemeenteraadslid voor CD&V. Ongeveer 9 maanden later zette de stad Antwerpen het licht op groen voor de aankoop van het gebouw en de grond van de kerkfabriek voor 125.000 euro, en gaf ze de kerk voor 49 jaar in erfpacht aan UNIZO Antwerpen. De integratie van de openbare bibliotheek van het district Borgerhout en Taalpunt Nederlands stonden tevens op de planning, mits de stad de inrichting zou bekostigen en jaarlijks een huur van 100.000 euro zou betalen.
In mei 2019 stelde toenmalig minister-president Bourgeois in een persbericht dat Vlaanderen circa 2,2 miljoen euro voor de herbestemming zou toekennen. Ik citeer even het persbericht: “UNIZO Provincie Antwerpen diende met ondersteuning van de Vlaamse Erfgoedkluis een voorstel in waarbij de Peperbus wordt herbestemd naar een geïntegreerd concept van de eigen kantoren en een creatieve broedplaats voor ondernemerschap. De Vlaamse Erfgoedkluis is investeringspartner voor de restauratie en het vastgoed. Voor de exploitatie van het project worden partnerschappen met derden onderzocht.” Uiteindelijk werd 2,276 miljoen euro vrijgemaakt, een bedrag dat via de Vlaamse Erfgoedkluis, het investeringsmerk van ParticipatieMaatschappij Vlaanderen (PMV), naar de restauratie van de kerk zou gaan.
Zes maanden later, in oktober 2019, werd Sofi Van Ussel echter plots aan de deur gezet als directeur. Over de redenen voor het ontslag werd niet gecommuniceerd. Vervolgens trok UNIZO in november 2019 haar aanvraag voor een omgevingsvergunning in. Carl Van Dyck, de nieuwe directeur van UNIZO Antwerpen, communiceerde vervolgens dat UNIZO van de Peperbus alsnog haar hoofdkwartier zou willen maken, maar dat het gehele concept diende te worden herbekeken. Hij vroeg zich daarbij luidop af of coworkingplekken nog wel relevant zijn.
Op 3 september trok UNIZO dan de stekker uit het project, met als reden dat het financieel niet rendabel is en dat de coronacrisis mee aan de basis ligt daarvan. De pers vraagt zich luidop af of dat wel de ware reden is, als wat later bleek dat UNIZO haar jaarrekening voor 2019 afsloot met een negatief cijfer van ruim 800.000 euro, en bleek dat vooral het Peperbusproject voor die financiële put heeft gezorgd en de organisatie al ruim 1 tot 1,4 miljoen euro uitgaf zonder dat er nog maar iets structureels gebeurde. Voormalig directeur Sofi Van Ussel wordt in de pers ook met de vinger gewezen in verband met exuberante en onnodige uitgaven. Bovendien wordt haar favoritisme aangewreven: een communicatiebedrijf van de partner van een familielid ontving blijkbaar een zeer riante vergoeding voor zijn diensten.
Ook, en bij deze dank aan de onderzoeksjournalisten van Apache, kunnen we een aantal vragen stellen bij het verloop van de hele totstandkoming van het subsidiedossier. Ik kom terug op het eerdere persbericht van voormalig minister-president Bourgeois, waarin stond dat de Vlaamse Erfgoedkluis zou fungeren als investeringspartner. We weten dat Sofi Van Ussel haar echtgenoot werkte als investeringsmanager voor PMV, dat de subsidie vrijmaakte via de Vlaamse Erfgoedkluis, en dat de periode van zijn activiteit daar als investeringsmanager perfect overeenkomt met de directeursfunctie van Van Ussel bij UNIZO.
Maar goed, terug naar de kern van de zaak. Ondertussen is er dus nog geen steen verlegd maar is er wel heel wat geld opgesoupeerd en schreeuwt de Peperbuskerk om renovatie en Borgerhout om een buurtgericht project.
Minister, hoeveel subsidies gingen er in totaal vanuit Vlaanderen naar dit project? Zijn er naast de bijna 2,3 miljoen euro via de Vlaamse Erfgoedkluis, via andere kanalen subsidies verworven? Zo ja, graag een oplijsting.
Hoeveel van deze middelen zijn er ondertussen uitgekeerd aan UNIZO? Zijn die middelen verloren nu het project door UNIZO wordt stopgezet? UNIZO stond in voor de renovatie, restauratie en herbestemming van de kerk. Komt er nog een evaluatie van (onverstaanbaar Bruegel 10:04:05) en waarom?
Hebt u een zicht op eventuele subsidiebedragen die via de stad Antwerpen of de provincie Antwerpen uitgekeerd zouden zijn voor dit project?
Misschien wel de belangrijkste vraag: hoe gaat u dit verder aanpakken zodat deze herbestemming alsnog op de rails geraakt? De nodige investeringen blijken heel erg groot. De vooropgestelde middelen lijken althans volgens UNIZO onvoldoende. Wat zijn hiervan de berekeningen? Hoeveel is er nodig om het project alsnog tot een goed einde te brengen?
Wat vindt u van de sfeer, beschreven in de media, van favoritisme en belangenvermenging waarin dit project baadt? Wordt hieromtrent nog verder onderzoek gedaan?
Minister Diependaele heeft het woord.
Goedemorgen allemaal. Ik hoop ook dat iedereen een welverdiende vakantie heeft gehad en dat we er het komende parlementaire jaar stevig tegenaan kunnen gaan.
Mevrouw Van den Brande, dank u wel voor uw vraag. Voor ik op uw concrete vragen inga, wil ik graag in het algemeen zeggen dat ik het mislukken van het project ook betreur, heel erg zelfs. In de eerste plaats voor het monument, uiteraard, maar misschien nog meer voor de buurt, die een bijzonder zinvolle en inventieve herbestemming niet ziet doorgaan. We beseffen allemaal wat een uitdaging het is om alle kerken of andere gebouwen uit de religieuze context een herbestemming te geven. Dan valt het te betreuren dat een beloftevol project als dit uiteindelijk niet zal doorgaan.
De plannen van UNIZO Antwerpen op zich waren goed en origineel en er was een synergie met de stad Antwerpen die het potentieel had om anderen in Vlaanderen en ver daarbuiten te inspireren. We hebben dergelijke best practices nodig omwille van de uitdagingen die we hebben met het herbestemmen van kerken.
Uw eerste en tweede vraag beantwoord ik samen. Het project van UNIZO Antwerpen heeft enkel een erfgoedpremie gekregen via de bijzondere procedure voor het bedrag dat u aanhaalt. Deze premie werd op 19 mei 2019 toegekend door toenmalig minister Bourgeois. Het gaat dus niet om middelen uit de Vlaamse Erfgoedkluis. PMV heeft geen enkele financiële toezegging gedaan aan UNIZO Antwerpen voor dit project.
Van de toegekende erfgoedpremie is nog niets uitbetaald. Er moeten dus geen bedragen worden teruggevorderd. Het komt erop neer dat er vanuit Erfgoed geen geld naar het project is gegaan. Dat was wel vastgelegd, maar daar is niets van uitbetaald.
Ik heb als Vlaams minister geen zicht op eventuele subsidies die UNIZO Antwerpen van de stad zou hebben ontvangen. Ik stel voor dat u dat daar navraagt.
Een nieuw leven voor de Peperbus is absoluut belangrijk, dat is de beste garantie voor het bewaren van het erfgoed. Dat heb ik al aangehaald, en hierover had ik na de berichtgeving over de stopzetting van het project ook al contact met het stadsbestuur van Antwerpen dat hierin als eigenaar initiatief moet nemen.
Het is immers mogelijk om binnen de contouren van het vastgestelde premiebedrag een nieuw project te realiseren. Het bedrag dat wij aan de kant leggen, dient voor het bewaren van de erfgoedwaarde, niet voor het realiseren van kantoorfuncties of wat dan ook. Ik sprak hierover ook met het agentschap Onroerend Erfgoed. De medewerkers van de administratie staan klaar om opnieuw mee te werken aan initiatieven om een gelijkwaardig project tot stand te brengen.
Zelf zal ik ervoor zorgen dat de middelen waarin in 2019 is voorzien voor de restauratie van het beschermde monument, voorlopig – u kent de regels ter zake, er geldt een termijn van vijf jaar – behouden blijven voor de restauratie van het kerkgebouw of voor de inpassing van een nieuw gepast project. Op die manier kan er snel worden geschakeld. Die premie is dus toegekend voor de erfgoedwaarde van die kerk. Het project gaat nu niet door, maar als er morgen een nieuw project komt waarbij er opnieuw ondersteuning nodig is voor het behouden van die erfgoedwaarde, mogelijk onder een andere vorm, dan zijn die centen ter beschikking. Die houden wij ter beschikking.
Wat uw vijfde vraag betreft: ik zal mij niet uitspreken over de berichten die er de afgelopen dagen in de pers zijn geweest over bepaalde personen. Ik kan die niet feitelijk controleren. Ik heb geen politionele bevoegdheid of wat dan ook, dus dat is mijn zaak niet. Wij houden enkel het oog op het erfgoed.
Het agentschap Onroerend Erfgoed laat me weten dat het overleg en alle acties gericht op de realisatie van het project altijd zeer professioneel en constructief zijn verlopen. PMV hanteert de politiek dat investeringsdossiers standaard door minimaal twee personen worden opgevolgd. Dat was ook voor de Peperbus het geval. Bovendien nam PMV geen enkele investeringsbeslissing in dit dossier. De enige Vlaamse middelen die in dit project werden toegezegd, hebben betrekking op de erfgoedpremie.
Ik betreur alleszins deze sfeerschepping, en hoop dat we nu snel kunnen terugkeren naar de inhoud van het dossier en een nieuwe toekomst voor het gebouw, want dat verdienen de Peperbus én de buurt, en Borgerhout, natuurlijk ten zeerste. Eigenlijk komt het erop neer dat wij ons ter beschikking houden om daar een nieuw project te realiseren, de eventuele financiële middelen die daarvoor nodig zijn incluis, uiteraard altijd in het kader van het bewaren van het erfgoed. Ik denk dat we daarmee het maximale doen dat we als Vlaamse overheid in dezen kunnen doen.
Mevrouw Van den Brande heeft het woord.
Minister, alvast hartelijk dank voor het antwoord. Ik denk dat men in Borgerhout inderdaad heel blij zal zijn met dit antwoord. Daar zat men natuurlijk wel wat op te hopen. Dat is op zich heel goed.
Ik begrijp uw terughoudendheid in dit dossier wel wat, maar ik heb toch een bijkomende vraag. Moeten er toch geen lessen worden getrokken uit dit voorval? Er waren blijkbaar maar zeer weinig of misschien geen garanties ingebouwd bij deze toekenning aan UNIZO. Men kan zich toch wel vragen stellen bij openbaarheidsregels die niet langer gelden voor organisaties als PMV. U hebt naar aanleiding van Open Monumentendag een mooi interview gegeven in De Standaard, waarin u zei dat u het financieringsmodel wilt herbekijken. In 2019 tekende minister Homans een nieuw Bestuursdecreet uit, waardoor de openbaarheidsregels niet langer gelden voor investeringsmaatschappijen als PMV. Daardoor heeft de burger eigenlijk helemaal geen inzage meer in de herkomst van de middelen, of in hoe een constructie eruitziet. Ik zou er bij dezen dan toch voor willen pleiten om dat misschien eens te bekijken en te herzien.
Mevrouw Van Werde heeft het woord.
Ik weet het, ‘the duty of the opposition is to oppose’, maar ik vind het toch jammer dat de vraag van collega Van den Brande veeleer richting boekhouding en belangenvermenging gaat dan richting bezorgdheid over het monument. Een premie toekennen is niet hetzelfde als een premie uitbetalen. Dat weten we allemaal. Ik heb met een aantal betrokkenen in Antwerpen gesproken over de kwestie, en die betreuren uiteraard ten zeerste dat de zaak is afgesprongen. Het leek allemaal in kannen en kruiken en nu moet men weer van voren af aan beginnen. Heel jammer, nog los van de financiële kwestie. Dat toont nog maar eens aan hoe moeilijk heel die herbestemmingsproblematiek is. We staan nog maar aan het begin van dat hele traject, denk ik, ondanks het feit dat minister Bourgeois toch al bijna tien jaar geleden dat traject opstartte.
Minister, u had het over ‘best practices’. Een van de kandidaten voor de Onroerenderfgoedprijs is een prachtvoorbeeld van zo’n best practice. Ik heb het over de Sint-Niklaaskerk in Westkapelle.
Ik ben dat monument gaan bezoeken. Ik was erg gecharmeerd door de restauratie – want de kerk was afgebrand – en door de nevenbestemming. Een groot deel van de kerk wordt nu bestemd voor het leven in de parochie, in de gemeente. Ik vind het heel jammer dat er niet meer gestemd kan worden, de stemming liep maar tot 13 september, anders had ik alle collega's opgeroepen om te stemmen op de Sint-Niklaaskerk.
Minister Diependaele heeft het woord.
Mevrouw Van Werde, ik deel de treurnis over het feit dat het project niet kan doorgaan, dat heb ik al gezegd. Misschien is het goed dat de stemming is afgesloten want anders zou er manipulatie zijn doordat de stemming nu beïnvloed wordt. We zullen binnenkort zien wie er als beste uit de bus komt.
Mevrouw Van den Brande, de garanties waar u het over hebt, zijn er wat mij betreft wel. Wij hebben geen centen uitgekeerd, wij hebben daar niets voor betaald. In die zin hebben die garanties wel gewerkt. Wij hebben ons ook al de bedenking gemaakt, en niet naar aanleiding van dit geval alleen, of we vanuit het agentschap niet meer zicht moeten hebben op het businessplan dat erachter zit. Maar in alle eerlijkheid ben ik daar een beetje terughoudend in want het is niet altijd aan de overheid om te oordelen over een bepaald ondernemersplan, want daar gaat het over. Als een ondernemer met iets wil starten, is het in de eerste plaats zijn eigen verantwoordelijkheid of dat project al dan niet slaagt. Dat de overheid dat voortdurend gaat beoordelen, daar zou ik toch heel voorzichtig mee willen zijn want dan gaat de overheid zeer hard optreden, bijna als controleur van een ondernemer en dat lijkt mij geen goede zaak.
Ik denk dat ik in dit geval ook het onderscheid moet maken in waar het precies is misgelopen. Is er effectief iets gebeurd dat niet door de beugel kan? Dat is aan andere mensen om dat te beoordelen, dat is niet aan mij. Betekent dat dat het project zelf, het businessplan dat erachter zat, daardoor zelf ook minder waardevol is? Ik denk niet dat we dat kunnen zeggen.
Over de openbaarheidsregels zijn andere collega’s bevoegd. PMV wordt in dezen wel aangestuurd door een raad van bestuur. Ook daar zit weer een redenering achter, namelijk dat die eigenlijke investeringsbeslissing geen beslissing van een overheid zelf hoeft te zijn. Als we meestappen in een privaat project laten we dat beter over aan mensen van buiten de politiek.
Mevrouw Van den Brande heeft het woord.
Dank u wel. Ik heb niets meer toe te voegen.
De vraag om uitleg is afgehandeld.