Report meeting Commissie voor Cultuur, Jeugd, Sport en Media

De heer Janssens heeft het woord.

Minister-president, uit onlangs gepubliceerde cijfers blijkt dat de boekenverkoop in Vlaanderen tijdens de eerste zeven maanden van 2022 met bijna 4 procent gedaald zou zijn in vergelijking met het jaar voordien. De gegevens van marktonderzoeksbureau GfK Belgium werden gepubliceerd in september 2022. Volgens die cijfers zouden van januari tot en met juli 2022 in Vlaanderen 7,3 miljoen boeken verkocht zijn via de gebruikelijke verkoopkanalen zoals boekhandels – ook via onlineverkoop – en supermarkten. In vergelijking met de eerste zeven maanden van 2021 gaat het om een daling met 3,9 procent. Opvallend daarbij is dat de Nederlandstalige uitgaven nog sterker achteruitgaan dan de Engelstalige, die in tegenstelling tot de Nederlandstalige boeken een opvallend goed resultaat lieten optekenen. Het aantal verkochte exemplaren van Engelstalige boeken ging erop vooruit met 25 procent.

Op het einde van vorig jaar publiceerde een ander magazine, Boekblad, gelijkaardige cijfers over het hele jaar. Daarbij werd een gelijkaardige evolutie opgetekend, met name dat de verkoop van Nederlandstalige boeken erg te lijden heeft onder de opmars van Engelstalige boeken. De voorzitter van de Groep Algemene Uitgevers (GAU) omschrijft dat als ‘verontrustend’.

Indien deze cijfers door u bevestigd zouden worden, dan denk ik wel dat we mogen zeggen dat dit een verontrustend verschijnsel is, omdat die dalende trend in de boekenverkoop in Vlaanderen geen nieuw gegeven is. Die dalende trend werd wel even onderbroken door de coronacrisis. Ik breng even in herinnering dat de boekhandels toen – toch zeker tijdens de tweede lockdown, meen ik – als essentiële winkels werden beschouwd. Ze werden dus opengehouden, waardoor een aantal mensen het plezier in lezen en de aankoop van boeken opnieuw omarmden. In 2020 en 2021 was er dus een stijging van de verkoop na enkele slechte jaren. Dat bracht de boekenverkoop weer op het niveau van vijf jaar geleden. Maar ook dat was niet meteen reden tot jubelen want ondanks de gestegen cijfers kon niemand ontkennen dat er in 2021 nog steeds 2,5 miljoen minder boeken werden verkocht in vergelijking met tien jaar geleden. Dat is een daling van toch wel 15 procent. 

De daling die zich volgens de recente cijfers in 2022 opnieuw begint door te zetten, manifesteert zich in ongeveer alle genres in mindere of meerdere mate, met als schaarse uitzondering de poëzie, die weliswaar in absolute cijfers een verwaarloosbaar verkoopresultaat laat optekenen.

Nog een opvallende vaststelling is dat ook de verkoop van e-boeken weer achteruitgaat. De markt daalt met 3,7 procent nadat ze in 2021 ook al met 5,5 procent was gedaald.

Ik heb daaromtrent een aantal vragen, minister.

Kunt u wat duidelijkheid geven over die cijfers? Via welke verkooppunten werden ze opgetekend? Geven bijvoorbeeld ook de onafhankelijke boekhandels hun cijfers door aan dat onderzoeksbureau, of gaat het enkel over de grote ketens? Zijn de cijfers van supermarkten en dergelijke daar ook in opgenomen?

Kunt u de cijfers die gepubliceerd werden bevestigen? Zo ja, onderschrijft u dan de ernst van de problematiek die ik heb proberen te schetsen? Zo neen, kunt u dan andere verkoopcijfers van de recente jaren geven?

Wanneer hebt u de laatste maanden nog contact gehad met de boekensector en hebt u daarbij de problematiek van de dalende boekenverkoop aangekaart?

Dan wil ik het hebben over de ontlezing. De zorgwekkende ontlezing van Vlaanderen speelt ongetwijfeld mee in de dalende boekenverkoop. Vorige zomer hebt u de campagne ‘Zomerlezen’ opgestart waarin de Vlaamse Regering en de vereniging van Vlaamse boekenwinkels, Boekhandels Vlaanderen, de handen in elkaar sloegen voor een generieke boekencampagne. Die campagne wordt gespreid over een jaar en bestaat uit vier luiken. De actie ‘Zomerlezen’ was daarvan het eerste luik. De vereniging Boekhandels Vlaanderen en de Vlaamse Regering pompen elk 300.000 euro in dat initiatief. De campagne moet het boek promoten, leesbevordering stimuleren en vooral lezers aanmoedigen om opnieuw naar de lokale boekhandel te gaan. Wat dat betreft had ik graag even een tussentijdse stand van zaken gekregen. Kunt u al wat duidelijkheid geven over de concrete impact van ‘Zomerlezen’ en hoe u die impact wilt meten?

Ik wil het ook nog even hebben over de onvermijdelijke Boekenbeurs. Tot voor enkele jaren was die intussen ter ziele gegane Boekenbeurs de jaarlijkse hoogmis van het boek, die niet alleen extra aandacht maar ook extra verkoop genereerde. U hebt in eerdere commissiebesprekingen al aangegeven dat u wat dat betreft graag een faciliterende rol wilt spelen om privé-initiatieven te steunen die de Boekenbeurs nieuw leven willen inblazen. Kunt u aangeven of er voor dit jaar al plannen zijn?

Hebt u nog andere initiatieven betreffende leesbevordering en boekenverkoop die u kunt delen?

– Marius Meremans treedt als voorzitter op.

Minister-president Jambon heeft het woord. 

Als het over boeken gaat is het meestal de heer Janssens die de dans leidt, waarvoor dank. De aangehaalde cijfers worden verzameld door het marktonderzoeksbureau GfK Belgium, op basis van de digitale kassagegevens van diverse boekverkooppunten, om zo te komen tot de GfK Panel-rapportering.

De Vlaamse boekenmarkt in deze cijfers betreft de algemene boekenverkoop in Vlaanderen en Brussel, exclusief de Franstalige verkopen. GfK rapporteert daarbij niet over wetenschappelijke of educatieve uitgaven. Binnen deze afbakening is, volgens GfK, de marktdekking van het huidige GfK Panel 89 procent, in zowel stuks als omzet.

Het gaat om enerzijds de traditionele boekenverkopers: een twintigtal lokale zelfstandige boekverkopers aangevuld met de verkopen van boekhandelketens als bijvoorbeeld Standaard Boekhandel en Fnac. Anderzijds zijn er de branchevreemde boekenverkopers: supermarkten als Carrefour, Colruyt, enzovoort, entertainmentspecialisten als Mediamarkt, Dreamland en andere, en ten slotte de onlineverkoop. Dit laatste kanaal betreft de verkoop van fysieke boeken via webwinkels. En ook de verkoop door online boekenverkopers uit Nederland – Bol, Bookspot –, Duitsland – Amazon.de – en Frankrijk – Fnac, Amazon.fr – wordt hierin opgenomen indien het leveringsadres in Vlaanderen of Brussel ligt. De rapportering gebeurt op ISBN-niveau, de individuele boektitel dus.

Kan ik de cijfers bevestigen? De cijfers die u vermeldt worden effectief ook door de marktspelers gebruikt. Uitgevers en boekhandels die participeren aan het onderzoek ontvangen deze cijfers immers ook.

De cijfers sluiten aan bij de internationale context. Zo daalde ook de verkoop in de Duitse – min 4,2 procent – en Amerikaanse – min 6,5 procent – markten ten opzichte van 2021. De Nederlandse markt steeg dan wel licht met 0,4 procent, maar dit ligt zeker mede aan het feit dat de boekhandels in Nederland in de loop van 2021 een lange periode moesten sluiten. Internationaal zijn dus min of meer gelijkaardige tendensen merkbaar. Dus om de Nederlandse cijfers correcter te vergelijken moeten we het best wachten op de nieuwe cijfers.

Al bij al heeft de Vlaamse boekenmarkt het niet zo slecht gedaan in 2022: de omzet daalde slechts met 2,3 procent ten opzichte van 2021. Ik zeg ‘slechts’ omdat in februari 2022 de oorlog in Oekraïne van start ging met de gekende gevolgen: hoge energie- en voedingsprijzen, een algemene hoge inflatie, consumentenonzekerheid. Dat zijn dus elementen die niet echt hebben aangezet om veel te consumeren. Ongetwijfeld hebben deze economisch moeilijkere tijden ook een negatieve impact op de boekenverkoop.

De aangehaalde cijfers over 2022 zijn natuurlijk ook slechts een momentopname. Als alleen gekeken wordt naar de cijfers van december 2022 ten opzichte van de cijfers van december 2021, is er een omzetstijging van 2,4 procent zichtbaar. Ook is het marktaandeel van de boekhandel daarbij stabiel gebleven terwijl dat van onlinespelers met 3,6 procent is gedaald.

Bovendien was volgens de boekhandels 2022 ook geen grand cru-jaar als het over toptitels gaat. Het aandeel van de top 100 ging in omzet dan ook met 8,5 procent achteruit en dit is nu net het boekensegment dat een publiek aantrekt dat anders slechts zelden naar de boekhandel gaat. Boekenverkoop wordt immers traditioneel sterk beïnvloed door grote publiekstrekkers. Zo stonden er in 2021 bijvoorbeeld 8 titels van de bij een breed publiek populaire Lucinda Riley boeken in de top 20, terwijl dit er in 2022 slechts 1 was. Daarentegen is 2023 dan weer gestart met 2 erg vlot verkopende titels – de biografie van prins Harry en ‘Het verhaal van Vlaanderen’ – met als gevolg dat de omzet van de eerste 3 weken van januari 2023 vergeleken met deze van vorig jaar 6,3 procent hoger ligt. Ik wil dus maar zeggen dat je de cijfers altijd vanuit een zeker perspectief moet bekijken.

Hoewel de cijfers dus steeds vanuit een breder perspectief bekeken moeten worden, is de boekenverkoop en het belang van de boekhandel daarin een blijvend aandachtspunt. Ter info, het BoekenOverleg organiseert op maandag 6 maart de negende Staat van het Boek waar een aantal uitdagingen voor de boekensector in werksessies zullen worden besproken. De uitdaging voor de fysieke boekhandel is er daar zeker alvast een van.

Dan was er ook het Zomerlezen en de campagne. Op initiatief van het BoekenOverleg en Boekhandels Vlaanderen werd er met steun van de Vlaamse overheid inderdaad een generieke boekencampagne opgestart die afgelopen zomer startte. Intussen zijn er twee van de vier deelcampagnes uitgevoerd, namelijk Zomerlezen en ‘Schenk een boek’ in de eindejaarsperiode.

De finale evaluatie van de generieke boekencampagne gebeurt pas later. Voor deze campagne werd er door Literatuur Vlaanderen een overeenkomst met Boekhandels Vlaanderen gemaakt, waar de evaluatie een essentieel onderdeel van is. Boekhandels Vlaanderen zal de strategische en operationele doelstellingen evalueren door een analyse van, ten eerste, de input aan middelen en werkkrachten die deze campagne vereist, ten tweede, de processen en activiteiten, de output, de kwaliteit en de waarde van de geleverde diensten en goederen, en ten derde, de impact van de campagne op korte, middellange en lange termijn en de omgevingsfactoren die eventueel een invloed kunnen uitoefenen op de campagne. Dit op basis van onder andere verkoopcijfers, bezoekers op de winkelvloer en ingeruilde boekencheques in de boekhandel, websitebezoekers, de interesse op sociale media en een NPS-bevraging (Net Promoter Score) bij de consument.

Boekhandels Vlaanderen zal deze cijfers samen met een inhoudelijke analyse en een financieel verslag in een rapport bundelen.

Ik wens toch al mee te geven dat de Schenk een boek-campagne – dat was de tweede van de vier acties – die recent liep van 9 november tot en met 7 januari alvast een succes was. De 10.000 beschikbare boekencheques zijn de deur uitgevlogen. Daarmee is minstens opnieuw aangetoond dat het boek zich ook uitstekend leent als geschenkartikel. De komende actie zal focussen op kinderboeken in de jeugdboekenmaand in maart.

Dan is er de Boekenbeurs. Tussen uitgevers en boekhandels is er opnieuw een structurele dialoog. Ik heb die bijeen kunnen brengen, en die praten opnieuw met elkaar. Eind november vorig jaar stuurden boekhandels en uitgevers samen een persbericht de wereld in dat er weer nauwer samengewerkt zal worden met de zonet aangehaalde boekenactie Schenk een boek als eerste concreet resultaat. Ook de Vlaamse literatuurprijs ‘de Boon’ wordt door alle spelers samen beheerd.

Ik ben alvast verheugd dat de protagonisten uit het boekenveld elkaar weer weten te vinden en ik blijf bereid – zoals ik altijd al aangegeven heb – om waar nodig en zinvol een faciliterende rol op te nemen. Maar dat gaat de goede richting uit. Weliswaar zal een eengemaakte boekenbeurs niet voor dit jaar zijn.

Dan vroeg u of we bijkomende initiatieven plannen. De promotie van lezen en boeken blijft natuurlijk een permanent aandachtspunt, zo blijven de initiatieven in het kader van het Leesoffensief ook in de komende periode verder lopen. En natuurlijk zijn er ook alle initiatieven die door veel spelers in het boekenveld – en dan denk ik onder andere aan de bibliotheken, Iedereen Leest en vele anderen – worden genomen. Maar de initiatieven die we nu hebben lopen, zullen we eerst tot een goed eind trachten te brengen.

De heer Janssens heeft het woord.

Dank u, minister-president, om de cijfers enigszins in perspectief te plaatsen, en mee te geven dat er van een recessie zeker nog geen sprake is, en dat niet alles slecht nieuws is wat boekenverkoop betreft. Maar ik denk wel dat we zeker wat de rendabiliteit van de boekhandel betreft nog een aantal zaken niet helemaal kunnen incalculeren, met name de impact van die hoge energieprijzen, de stijgende personeelskosten en dergelijke meer. Die zullen ook nog hun gevolgen hebben op de omzet en de rendabiliteit van de boekhandel.

U hebt de cijfers meegegeven. De marktdekking van 89 procent is natuurlijk heel hoog. Maar u sprak over een 20-tal zelfstandige boekhandels die daarin meegenomen worden. Er zijn, als ik me niet vergis, in Vlaanderen en Brussel 36 zelfstandige boekhandels. Waarom worden de cijfers van die andere 16 boekhandels niet mee in de cijfers opgenomen? Verder zijn de ketens natuurlijk wel betrokken, en de supermarkten, die sinds de gereglementeerde boekenprijs denk ik een minder grote rol spelen in de boekenverkoop. En dan is er natuurlijk nog de online verkoop.

Waar u niet op ingegaan bent, is het feit dat, ook vanuit de uitgeverswereld, het signaal komt dat Nederlandstalige boeken te lijden hebben onder de verkoop van Engelstalige boeken. Voor alle duidelijkheid: meertaligheid, zeker als je in eerste instantie ook Nederlands kent, is altijd een troef. Dat is ook het gevolg van de veranderde samenleving. Met name sociale media als TikTok of Facebook spelen daar een vrij grote rol in. Jongeren ontdekken boeken op TikTok en gaan die ook kopen in de boekhandel. Dat is allemaal prima, maar dat zijn dan wel in eerste instantie Engelstalige boeken, terwijl wij voor onze auteurs en onze uitgevers toch voor ogen moeten houden dat die Nederlandstalige uitgaven zeer belangrijk zijn.

Ik denk ook dat een van de doelstellingen van de gereglementeerde boekenprijs – zo was het ook meegenomen in de memorie van toelichting van dat decreet – was dat er een accent gelegd werd op de verkoop van Nederlandstalige titels. We moeten de Nederlandstalige publicaties natuurlijk ook beschermen, omdat die nu eenmaal het enige verdienmodel zijn voor onze uitgevers en onze schrijvers. Wat dat betreft hoor ik misschien nog graag uw reactie. Hoe denkt u de Nederlandstalige titels blijvend onder de aandacht te houden?

Tot slot, als u het hebt over de internationale context: wat de boekenverkoop betreft kan die misschien vergelijkbaar zijn. Maar wat er voor Vlaanderen bovenuit schiet, en in minder goede zin, is dat begrijpend lezen en leesmotivatie bij onze jongeren een bedroevend beeld toont. Dat blijkt uit internationaal vergelijkend onderzoek zoals het Programme for International Student Assessment (PISA) en dergelijke meer. We moeten zeker aandacht blijven hebben voor taalstimulering, voor vroeggeletterdheid vanaf zeer jonge leeftijd. Ik denk aan initiatieven die daarvoor genomen worden in de kinderopvang, kleuterscholen, verder onderwijs en dergelijke meer. We mogen die cijfers als maatschappij absoluut niet negeren. Ik kijk ernaar uit hoe u – in samenwerking met minister Weyts en eventueel andere ministers, en ook in het kader van Leesoffensief Vlaanderen – die slechte cijfers denkt te kunnen keren.

Mijnheer Janssens, alleszins bedankt voor uw vraag. Ik vind het heel goed dat u op geregelde tijdstippen vragen stelt over de boeken. Ik vind dat enorm belangrijk. U hebt daar in het verleden ook al diverse vragen over gesteld. Uw laatste punt over begrijpend lezen is misschien ook wel belangrijk. Is er een correlatie tussen het minder sterk lezen van onze leerlingen – ontlezing – en verkoop van boeken? Dat moet wel eens nagekeken worden. Het is alleszins zo dat de Vlaamse overheid – en wij allemaal trouwens ook – via dat Leesoffensief, via diverse maatregelen al proberen om lezen aan de man te brengen. Dat gebeurt via diverse kanalen. Ik heb ook gezien dat de openbare omroep op een gegeven moment bekende Vlamingen heeft laten voorlezen aan kinderen. Dat vond ik zeer goed.

Als we kijken naar het voorbeeld van Ierland, dan denk ik dat een aangehouden inspanning – maar die zal echt lang aangehouden moeten worden – het tij dan wel kan keren. Zoals ik altijd zei: mensen kopen minder boeken. Het is misschien weer kwestie om van de gelegenheid gebruik te maken: als we straks – nu nog niet, maar in het voorjaar – het seizoen ingaan van de lentefeesten en de communies, koop dan toch eens een boek of geef dan toch eens een boek als cadeau aan de jongeman – of jonge vrouw – die daar wordt gevierd.

Minister-president Jambon heeft het woord.

Mijnheer Janssens, die 20 van de 36: dat is een steekproef. Statistisch gezien is die steekproef zeker ruim genoeg. Ik denk dat je geen andere resultaten krijgt door er daar meer aan toe te voegen.

Wat het Engels betreft: ik denk dat dat inderdaad de gevolgen zijn van waar jeugd allemaal mee geconfronteerd wordt. Ik moet eigenlijk zeggen: aan jezelf ken je de helft van de wereld. Bij twee van mijn vier kinderen zie ik regelmatig dat ze Engelse boeken aan het lezen zijn. Ik denk dat dat een evolutie is. Maar u zegt terecht dat wanneer je start met een goede beheersing van de Nederlandse taal, hoe meer dat men zich oefent in andere talen. Volgens mij is dat gewoon een maatschappelijke tendens. Voor ons als beleidsmakers is het belangrijk om erop toe te zien dat de kennis van het Nederlands aan de basis ligt van die meertaligheid.

Wat de slechte cijfers van begrijpend lezen betreft: ik weet dat dat een van de heel grote actiepunten is van collega Weyts, meer bepaald begrijpend lezen en wiskunde, om dat ook in de eindtermen te vertalen. We hebben daarvoor ook een campagne in de scholen gedaan: Iedereen Leest. Ik denk dat het initiatief eerder bij onderwijs ligt. Wij zijn altijd bereid om dat waar nodig mee te versterken vanuit cultuur en media, maar begrijpend lezen bij de jeugd lijkt me in de eerste plaats een opdracht van onderwijs te zijn. Dat moet dus ook daar opgenomen worden.

Het slotwoord is voor de heer Janssens.

Minister, ik ben niet meer teruggekomen op de Boekenbeurs in mijn repliek, maar ik heb begrepen dat er dit jaar geen editie 2023 zal zijn. Ik hoop dat u dan de contacten met de sector warm houdt om zeker voor 2024 daar wel weer verandering in te brengen.