Report meeting Commissie voor Mobiliteit en Openbare Werken

De heer Maertens heeft het woord.

Voorzitter, collega’s, minister, zwartrijden is een echte pest, asociaal gedrag. Het zorgt ook voor minder inkomsten, inkomstenderving voor De Lijn. Het is een thema dat al veelvuldig aan bod is gekomen hier in dit parlement, in de commissie, maar ook in de plenaire vergadering. Niet alleen het zwartrijden op zich is een probleem. Het is immers zo dat de jeugdrechtbank in Antwerpen recent een boete van 81 euro heeft vernietigd die een minderjarige kreeg voor zwartrijden op een bus of tram van De Lijn. De rechtbank oordeelde dat er toen geen uitvoeringsbesluit gold dat betrekking heeft op het opleggen van boetes aan minderjarigen. Minister, uw kabinet gaf dan in een reactie in de pers aan dat er nieuwe uitvoeringsbesluiten zijn opgemaakt en zijn goedgekeurd door de regering, maar dat de publicatie in het Staatsblad nog moest gebeuren. Dat was natuurlijk het probleem wat het innen van die boete betreft.

In die context heb ik de volgende vragen. Minister, hebt u een indicatie van hoeveel boetes dreigen niet te kunnen worden geïnd ten gevolge van deze juridische uitspraak? Wanneer verwacht u de publicatie van de nieuwe uitvoeringsbesluiten die de situatie helder en geregeld moeten krijgen? Welke tussentijdse maatregelen neemt u om zwartrijden door minderjarigen op de meest bekende problematische lijnen maximaal te ontraden?

Mevrouw Robeyns heeft het woord.

Minister, de aanleiding voor mijn vraag heeft collega Maertens al geschetst. Ik zal dat niet herhalen. Dat is inderdaad de vernietiging door de jeugdrechtbank van een boete van een minderjarige wegens het ontbreken van uitvoeringsbesluiten. We hebben het in deze commissie al meermaals gehad over de aanpak van zwartrijden. Ik denk dat De Lijn ook al met een nieuwe campagne is gestart om reizigers op te roepen om met een geldig vervoerbewijs te reizen, en dat er ook extra controles zijn ingezet of alleszins zijn aangekondigd.

Uit recente cijfers blijkt dat het percentage zwartrijders in landelijke regio’s na de coronapandemie is opgelopen tot 10 à 15 procent, en in stedelijke regio’s zelfs tot de helft. Dat heeft uiteraard tot gevolg dat De Lijn heel wat inkomsten misloopt, tot 30 miljoen euro.

Daarom heb ik dezelfde vragen. Wanneer bent u ervan op de hoogte gebracht dat er geen uitvoeringsbesluit was en er bijgevolg geen boetes konden worden uitgeschreven? Wat is de oorzaak van het ontbreken van dat uitvoeringsbesluit? Zouden er nog gevolgen kunnen zijn voor andere boetes die de voorbije maanden werden uitgeschreven?

We hebben begrepen dat er ondertussen een uitvoeringsbesluit is. Wanneer is dat gepubliceerd? Wanneer is het van kracht?

Zoals ik zei: de cijfers inzake zwartrijden zijn opgelopen na corona. De Lijn heeft een campagne aan gekondigd. Hoe gaat u ervoor zorgen dat het beleid tegen zwartrijden na het debacle van het ontbreken van dat uitvoeringsbesluit opnieuw au sérieux kan worden genomen? Welke extra maatregelen zult u nemen, wetende dat De Lijn ieder jaar miljoenen euro’s aan inkomsten misloopt omdat dat zwartrijden eigenlijk niet echt heel goed wordt aangepakt?

De heer Keulen heeft het woord.

Voorzitter, minister, goede collega’s, ik zou dit ook wat ruimer willen beschouwen, en in het verlengde hiervan de problematiek van hoffelijkheid en agressie op ons openbaar vervoer, op onze Vlaamse bussen en trams in de schijnwerpers willen plaatsen.

Collega’s, er is toch ook de vaststelling dat het altijd een kleine groep, een hardnekkige minderheid is die het verknoeit voor iedereen. Dat mogen we nooit vergeten. Een overheid werkt bij uitstek altijd voor een minderheid. Als je de Vlaamse media en bij uitbreiding de media volgt, lijkt het alsof het in Vlaanderen even erg is als in Oekraïne, maar we hebben een heel eenzijdige focus op alles wat fout loopt. Dat is uiteraard de persvrijheid en dat mag ook worden vermeld, maar de meeste reizigers doen dit op een correcte manier, betalen hun tickets, veroorzaken geen overlast en doen eigenlijk wat je van normale mensen mag verwachten, van mensen die normale wellevendheidsregels in acht nemen.

Minister, het is al gezegd: dit was de hoogst genoteerde, de meest verwachte actuele vraag vorige week, maar door de communicatie dat u het uitvoeringsbesluit had genomen en dat dat dus in werking kon treden, zodat daarmee diegenen die zwartreden, ook de minderjarigen, ook daadwerkelijk konden worden vervolgd, werd dat eigenlijk zonder voorwerp.

Minister, ik had zelf vier vragen. Ik vind die nog altijd actueel, ondanks het feit dat u het nodige hebt gedaan om ook het lik-op-stukbeleid vorm te geven. Kunt u toelichting geven bij de campagnes die zullen worden opgezet met betrekking tot hoffelijkheid en agressie op bus en tram? Hoeveel minderjarigen werden de afgelopen jaren beboet voor zwartrijden en/of overlast zonder dat hiervoor een correcte juridische basis bestond? Kunt u een overzicht geven van het aantal bemiddelingen die zijn gedaan en van alternatieve sancties die de afgelopen jaren zijn opgelegd aan minderjarigen? Bent u van oordeel dat het huidige regelgevend kader met betrekking tot administratieve sancties en de handhaving ervan volstaat om overlast op bus en tram adequaat aan te pakken?

Minister Peeters heeft het woord.

Collega's, dank u wel voor de bijkomende vragen. We hebben het in deze commissie al meermaals gehad over zwartrijden. Het is en blijft laakbaar gedrag en een overtreding. Het is asociaal en sowieso onaanvaardbaar. Dat geldt zowel voor meerderjarigen als voor minderjarigen.

Wat is de aanleiding van deze problematiek? In de vorige legislatuur werd er een verzameldecreet gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad dat de nodige bepalingen aan de regelgeving heeft toegevoegd voor de administratieve boetes, specifiek voor minderjarigen, evenals een rechtsgrond. Ofschoon deze bepalingen een duidelijke link hadden met het openbaar vervoer, zijn ze niet opgenomen in het decreet Basisbereikbaarheid en er werd ook niet in de nodige uitvoeringsbesluiten voorzien. Dat was in de vorige legislatuur.

Ikzelf heb er maar kennis van genomen onder meer via een studiedag aan de Limburgse balie van advocaten. Daar werd onder meer door de ombudsdienst aangekondigd dat men zich inzake de boetes voor minderjarigen in een grijze zone bevond. Het was niet heel duidelijk of er wel voldoende rechtsgrond voor aanwezig was. We hebben dat ook ter sprake gebracht in de commissie in maart van dit jaar, waar de ombudsman er ook op gewezen heeft.

Samen met de administratie hebben we dan bekeken hoe we dat kunnen repareren en hoe we daar een oplossing aan kunnen geven. Er is dan onmiddellijk werk gemaakt van een uitvoeringsbesluit, dat ook de nodige adviezen moet krijgen. Het werd een eerste keer principieel goedgekeurd in juni 2022 op de ministerraad. Na advies van de Raad van State werd het op 16 september 2022 een tweede maal definitief goedgekeurd. Het werd onmiddellijk overgemaakt aan de diensten van het Belgisch Staatsblad.

Op het moment van de uitspraak van de rechtbank was het uitvoeringsbesluit nog altijd niet verschenen in het Staatsblad. Er is contact opgenomen met de diensten van het Belgisch Staatsblad en finaal is het dan gepubliceerd. Dat betekent dat voor alle boetes die vanaf 17 december zijn uitgeschreven, er geen juridisch vacuüm meer is.

Ik wil ook meegeven dat de uitspraak van de jeugdrechtbank van Antwerpen niet aan derden tegenstelbaar is. Het is een uitspraak tussen partijen onderling. Het is niet zo dat eenieder zich daarop kan beroepen om geen boete te betalen. Het was een grijze zone, die nu volledig geremedieerd is. Het kan nog altijd dat andere rechtbanken er anders over zouden oordelen. Alleszins is de rechtsonzekerheid nu finaal weg, met onder meer de publicatie in het Belgisch Staatsblad.

Een aantal collega's vragen naar cijfers. Sinds 2019 tot 2022 werden er 26.000 boetes uitgeschreven aan minderjarigen. Dat is veel. In 2021 was er een piek, net zoals in 2022. Jullie weten allemaal dat het achteraan opstappen op het openbaar vervoer een oorzaak is. We hopen alleszins dat in de toekomst die cijfers opnieuw drastisch zullen dalen.

Op dit ogenblik staan er nog 6.777 boetes aan minderjarigen open. Niet betalen voor het openbaar vervoer blijft asociaal gedrag; ik denk dat we het daar allemaal over eens zijn. We hopen dat iedereen alsnog zijn zaken regelt en zorgt dat de boetes worden betaald.

Mijnheer Keulen, specifiek wat de campagnes daaromtrent betreft: in het voorjaar van 2022 hebben we al een grote campagne rond zwartrijden gedaan. Die hebben we in het najaar herhaald. De Lijn brengt het zwartrijden ook opnieuw onder de aandacht van het publiek door opnieuw heel gericht aan te kondigen in zowel de media als sociale media dat de controles op zwartrijden zullen worden opgevoerd. Op die manier worden de reizigers er telkens opnieuw aan herinnerd dat ze een geldig vervoerbewijs moeten hebben en dat een controle ook te allen tijde kan gebeuren. We hopen alleszins dat er door het vooraan opstappen sowieso ook meer sociale controle is.

Gedurende het jaar werkt De Lijn ook met aangekondigde controles, die ongeveer te vergelijken zijn met de flitsmarathons die in het verkeer worden gebruikt. We hopen er met die aangekondigde controles, samen met extra sensibilisering, alleszins voor te zorgen dat er veel meer wordt nageleefd, dat men daadwerkelijk een ticket koopt.

Recentelijk, op 13 december hebben we dan ook nog eens een nieuwe campagne uitgerold, samen met onder andere de exploitanten, maar ook met de vakorganisaties. Dat is een campagne specifiek tegen agressie op het openbaar vervoer. We hopen daarmee opnieuw aandacht te vragen daarvoor. Nog niet langer geleden dan afgelopen week staken jongeren vuurwerk af op een bus van De Lijn in Limburg, met heel veel materiële schade tot gevolg. Gelukkig was die schade alleen materieel. Ik hoop uiteraard dat die jongeren ook beseffen wat ze hebben gedaan, dat ze daarmee heel wat mensen in gevaar konden hebben gebracht. Ook dat is laakbaar gedrag. Dat toont eens te meer aan dat al die campagnes absoluut noodzakelijk zijn en dat iedereen die het openbaar vervoer gebruikt, gewoon alle verplichtingen moet nakomen, dat men geen laakbare handelingen mag stellen en sowieso ook te allen tijde een ticket moet kopen.

De heer Maertens heeft het woord.

Minister, dank u voor het antwoord. Ik stel vast dat het probleem vandaag eigenlijk is opgelost. Meer specifiek dan over het zwartrijden, denk ik dat het goed is dat er sensibiliserende campagnes zijn, maar handhaving moet altijd het sluitstuk zijn van een goede aanpak. U verwijst naar gerichte controles, naar aangekondigde controles, zoals de flitsmarathon, maar als men alleen controleert in de periode waarvan men aankondigt dat er controles zullen zijn, dan zullen de meesten natuurlijk wel flink een ticketje kopen. Het belang van de onaangekondigde controles, de controles op heterdaad lijkt me dus toch niet te onderschatten. Mijn vraag is om dat zeker niet los te laten en daarvoor voldoende medewerkers te blijven inzetten, zeker op de lijnen waarvan we weten dat er problemen zijn. Ik denk dat we uit het hoofd al een aantal steden en gemeenten kunnen noemen, maar ik denk dat De Lijn daar ook cijfers over heeft, dat zij perfect weet welke lijnen problematisch kunnen zijn op dat vlak. Ik pleit dus zeer nadrukkelijk ook voor die onaangekondigde controles. De inzet daarop mag zeker niet worden losgelaten.

Mevrouw Robeyns heeft het woord.

Minister, dank u. Het is uiteraard goed dat het juridische vacuüm weg is, dat er opnieuw rechtszekerheid is. Ik moet eerlijk zeggen dat ik wel schrik van het aantal boetes. Als ik het goed heb begrepen, gaat het over 26.000 minderjarigen. Dat is toch wel redelijk veel, vind ik. Uiteraard zullen corona en achteraan opstappen daar wel iets mee te maken hebben. Ik heb dat niet op voorhand gevraagd, maar hebt u ook cijfers over het totale aantal boetes voor zwartrijden, dus niet alleen voor minderjarigen, en hoe zit het met de verhouding tussen steden en landelijke gebieden? U kunt me die cijfers achteraf bezorgen. Als dat dan nog met aangekondigde controles is, vind ik 26.000 echter zeer, zeer veel, en verontrustend. Dat betekent ook dat men heel veel inkomsten misloopt. In de huidige tijden vind ik dat we dat het koste wat het kost moeten vermijden.

De heer Keulen heeft het woord.

Ik vind het antwoord van de minister zeer volledig. Meer dan 26.000, collega’s: die cijfers bewijzen dat men eigenlijk incalculeert dat het risico op betrapping heel laag is. Voor sommigen is het een geuzendaad, maar ik denk dat velen gewoon praktisch de afweging maken hoe groot de kans is dat ze tegen de lamp lopen en dat ze het dus riskeren. Het is een vorm van rebels gedrag, maar ook een bijna zakelijke afweging: waarom zou ik betalen, hoe groot is het risico op betrapping? Dat geeft toch wel aan dat we hier met een soort cultuurfenomeen zitten dat zorgen baart. Je betaalt voor diensten die je geleverd krijgt, maar heel wat mensen lijken dat minder evident te vinden dan men normalerwijze zou mogen verwachten.

Mevrouw Brouwers heeft het woord.

Minister, het is inderdaad goed dat die juridische leemte werd ingevuld. In de overeenkomst die gesloten werd met De Lijn staat heel duidelijk dat zij het controlesysteem zullen moeten versterken door middel van technologische oplossingen, regelmatige controles en een gerichte inzet van controleurs. Die laatste twee horen samen. Gisteren las ik nog hoeveel moeite De Lijn zal hebben om volgend jaar voldoende chauffeurs aan te werven, en ik nam dat ze ook geen controleurs te veel heeft. Ik hoop dus echt dat ze daarin slagen, want met voldoende contoles begint het allemaal.

Ik heb nog één punt: in de pers lazen we dat het meisje waarover het ging als eerste uitleg gaf dat de scantoestellen niet werkten. Dat is dus ook iets om in het oog te houden: dat alles goed functioneert op de bussen en dat het goed onderhouden wordt. Als het niet werkt, dan kan men ook niet scannen. Ik weet niet of ze het bij het rechte eind had, zoals het in de krant stond, maar ik wou dat toch nog even opmerken.

De heer Verheyden heeft het woord.

Minister, toen ik het artikel in de krant las, viel ik bijna van mijn stoel omdat we, na al de interventies die collega’s en ikzelf in het verleden gedaan hebben in de commissie en in de plenaire vergadering over het zwartrijden, moeten vaststellen dat er nog geen uitvoeringsbesluit is om zwartrijden bij minderjarigen echt aan te pakken.

Het is opvallend dat het niet de eerste keer was dat de jeugdrechtbank in Antwerpen een boete wegens zwartrijden vernietigde. Ik vraag me af waarom er toen al niet een belletje is gaan rinkelen dat er iets niet klopte. Uw diensten moeten dat toch geweten hebben?

Het zwartrijden kwam hier in de commissie al herhaaldelijk aan bod: op 1 oktober 2020, op 23 oktober 2021, en nog eens in februari van dit jaar. Een maand later moesten we vaststellen dat heel wat van die boetes onbetaald bleven, en nu moeten we vaststellen dat er geen uitvoeringsbesluit is. Daar ben ik wel verontwaardigd over. Ik vind dat ook opvallend, want De Lijn loopt zo heel wat inkomsten mis, namelijk 20 tot 30 miljoen euro. Dat gaat dan natuurlijk niet alleen over zwartrijden door minderjarigen, maar als we het aantal boetes horen, dan kan ik me toch wel voorstellen dat er heel veel inkomsten worden gemist omdat minderjarigen niet betalen. Ik vraag me trouwens af hoe het nu zitten met het innen van de boetes. Wordt die achterstand nu systematisch ingehaald? Ik vraag me af hoe het komt dat men niet gaat uitzoeken wat er aan de hand is en of er iets schort. Alle campagnes ten spijt gaat het zwartrijden gewoon door. Die campagnes moeten er zijn, daar heb ik geen probleem mee. Maar blijkbaar kan men toch nog door de mazen van het net glippen.

Telkens wanneer we die vragen stelden, minister, was uw reactie steevast dat u zich kwaad maakt over zwartrijden, en dat het asociaal is. Dat klopt. Maar alleen door u kwaad te maken gaat het zwartrijden niet teruggedrongen worden. Ook in de jaren voor de coronapandemie schommelde het zwartrijden steeds rond de 3 procent van de reizigers. U boodschap was telkens weer: ‘Controleren, controleren, controleren!’ Dat klopt, maar dan moet er aan dat controleren ook een vervolg komen in de vorm van een boete. Ik zeg dat wie groot genoeg is om zwart te rijden, ook maar groot genoeg moet zijn om op de blaren te zitten.

Het is goed dat het uitvoeringsbesluit er nu gaat komen. Ik hoop dat de cijfers van het zwartrijden bij minderjarigen zullen dalen. Collega Keulen, u had het over lik-op-stukbeleid. U kent het spreekwoord: ‘Veel beloven en weinig geven doet de zotten in vreugde leven.’ Ik zou zeggen: ‘Eerst zien en dan geloven.’

Voorzitter, ik ga afsluiten met nog een kleine kanttekening. Ik wil me aansluiten met de opmerking van collega Brouwers. Ik heb daar ook een schriftelijke vraag over gesteld, nadat ik ook werd aangeschreven door iemand die een boete had gekregen door het feit dat het toestel niet werkte en de chauffeur niet aangesproken kon worden. Ik vermoed dat heel wat reizigers geen bezwaar maken en die boete gewoon betalen, zelfs als die eigenlijk onterecht is. Mijn vraag is dan ook: zijn de reizigers ervan op de hoogte dat er mogelijkheden zijn om bezwaar aan te tekenen? Uit uw antwoord bleek dat die mogelijkheden er zijn, maar weten de reizigers dat ze bij onterechte boetes bezwaar kunnen indienen?

Minister Peeters heeft het woord.

Ik kom nog even terug op het aantal: 26.000 boetes voor minderjarigen. Dat is wel over de periode 2019 tot en met 2022. Dat zijn er veel: dat zijn er op jaarbasis 6500. Dat zijn er nog veel. Maar ik heb er ook even de cijfers van het aantal reizigers bij genomen. Voor 2021 waren er 172,8 miljoen reizigers. Het zijn er nog altijd 6500 die een laakbaar gedrag stellen, 6500 te veel. Maar het merendeel betaalt wel, heeft wel een ticket, heeft een abonnement of sociaal abonnement. Het zijn er enkelen die een laakbaar gedrag stellen. Vaak is dat met een ticket, of een eenmalig dagticket, of via de gsm. Ik wil het toch even in de juiste context plaatsen, zeker die 26.600 boetes aan minderjarigen. Als we dat afzetten tegen het totaal aantal reizigers op jaarbasis, dan moet men dat toch in de juiste context plaatsen.

Desalniettemin zijn we het er allemaal over eens dat zwartrijden absoluut niet kan. Daarom wordt daar volop op ingezet door De Lijn. En het is niet zo dat men alleen maar aangekondigde controles doet. Er zijn ook die controleurs van De Lijn die continu vaststellen en checken of iemand wel een geldig vervoersbewijs heeft.

We weten allemaal dat tijdens de covidpandemie – tot april 2022 waren er covidrichtlijnen op het openbaar vervoer – er voorrang werd gegeven aan het controleren van het naleven van de covidmaatregelen. Dat betekende dat men achteraan moest instappen, en dat de controleurs van De Lijn meer controleerden op het dragen van mondmaskers en dergelijke. Gelukkig hebben we dat hoofdstuk kunnen omslaan, en kan men nu ook weer gericht controleren op vervoersbewijzen.

Het laten controleren door de De Lijn-controleurs, en die gerichte campagnes, ik hoop dat we daarmee kunnen doen wat we beogen, met name dat meer mensen een geldig vervoersbewijs kopen, en zich naar de regels schikken. Daarvoor gebruikt De Lijn naast die controleurs ook nog andere middelen, en dat is dan specifiek de vraag van de heer Maertens. Men gaat ook bekijken hoe men in bepaalde zones waar er meer boetes worden uitgeschreven, kan werken met straathoekwerkers. En daar gaat men ook gericht met de politie aan het werk om die laakbare gedragingen te kunnen vaststellen, om daar gericht tegen op te treden.

Ik heb vandaag geen cijfers over hoeveel boetes van anderen … Ik weet niet of u dat via een schriftelijke vraag wilt stellen. Ik denk dat dat het meeste handige is; dan hebt u ze ook sowieso te gepasten tijde. Alleszins blijven we daarop inzetten.

Mevrouw Brouwers en mijnheer Verheyden, wat jullie laatste vragen betreft: bij de toelichting van het openbaredienstencontract hebben we sowieso al heel duidelijk de boodschap meegegeven dat er ook tal van strategische investeringen noodzakelijk zijn bij De Lijn, en zeker ook tal van investeringen bij ICT. Heel veel mensen gebruiken natuurlijk heel vaak het smoesje van: “Ach ja, maar de scan werkte niet.” Is dat dan correct of niet? Iedereen zal wel een smoesje om bestwil willen gebruiken als iemand ermee geconfronteerd wordt dat hij geen geldig vervoersbewijs heeft. Alleszins wordt daar toekomstgericht nog veel meer in geïnvesteerd, om ervoor te zorgen dat die hele ICT optimaal werkt, en dat niemand dat smoesje kan gebruiken.

Maar, collega's, ik denk dat we allemaal hetzelfde willen: het aantal zwartrijders drastisch naar omlaag brengen. En dat doen we enerzijds met die gerichte controles, die aangekondigde controles, maar ook door in te zetten op betere software. Ik hoop alleszins dat daarmee de boodschap duidelijk is: zwartrijden kan niet, dus schik je naar de regels. Koop een geldig vervoersbewijs voordat je het openbaar vervoer gebruikt.

De heer Maertens heeft het woord.

Dank u, minister. Ik denk dat iedereen hier het belang van de handhaving onderstreept. Ik denk dat het aangewezen is dat we op die weg blijven ingaan. Maar ik hoor u zeggen dat er met politie en straathoekwerkers zal worden samengewerkt en ik hoor nog altijd niet dat we ook gewone acties doen, los van de aangekondigde acties, vanuit De Lijn zelf. Ik wil daar zeker voor pleiten, zeker op de lijnen waarvan we weten dat daar een groot probleem is. Ik denk dat we daar dan versterkt op moeten blijven inzetten.

Mevrouw Robeyns heeft het woord.

Minister, ik zal een schriftelijke vraag indienen voor die cijfers. Ik heb de indruk dat u ze een klein beetje wilt nuanceren, en u zet ze af ten opzichte van het aantal reizigers. Maar je kunt ook kijken naar hoeveel controles er effectief gebeuren. Ook al zijn er zesduizend, dat zijn er zesduizend te veel, maar dat zijn er zesduizend die effectief betrapt worden. Ik denk dat collega Keulen gelijk heeft als hij zegt dat heel veel mensen gewoon het risico nemen. In werkelijkheid zal het aantal zwartrijders jammer genoeg veel en veel hoger liggen. Ik wil dus zeker het pleidooi van collega Maertens voor meer controles absoluut mee ondersteunen.