Report meeting Commissie voor Cultuur, Jeugd, Sport en Media

Op 21 april 2022 oordeelde de rechter in de kwestie over wie de eigendomsrechten heeft van een mozaïekkunstwerk van mevrouw Marie Zolamiam. De Standaard publiceerde op 20 april 2022 een opinie waarin de zaak wordt toegelicht onder de titel: ‘Opdrachtgever, laat uw kunstenaar niet in de kou’. Het vonnis is ons op het moment van indienen van deze vraag nog niet bekend.

Kort geschetst: in het kader van de renovatie van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) kreeg kunstenares Marie Zolamiam de opdracht een mozaïek te realiseren. Bij deze opdracht voor kunst in de publieke ruimte, die via het platform Kunst in Opdracht verliep, ontstond er onenigheid over wie de intellectuele eigendom van het intussen gerealiseerde kunstwerk toekomt: de kunstenares of de mensen die uiteindelijk het werk in de fysieke ruimte realiseerden, de uitvoerders in het bouwproject. Dat leidde uiteindelijk tot de rechtszaak tussen de Vlaamse overheid en de betrokken kunstenaar.

Dat het tot een rechtszaak moest komen, heeft veel te maken met de afwezigheid van een artistiek expert die als bemiddelaar optreedt en de vertaalslag maakt tussen de kunstenaar en de talloze andere partijen die bij een kunstopdracht betrokken zijn in de context van zo'n complexe renovatie: de opdrachtgevers – hier zowel het museum als de Vlaamse Gemeenschap –, de architecten, de diverse aannemers en uitvoerders. Zo'n dialoog is cruciaal om het wederzijdse begrip, vertrouwen en de consensus op te bouwen die nodig zijn om de waarden en finaliteiten van de betrokken partijen met elkaar te verzoenen, en om de rol en de positie van de kunstenaar – ook als auteur van het werk – daarin te verduidelijken en te vrijwaren, zo lezen we in het bovengenoemde artikel. In dit geval had deze bemiddelaar de artistiek directeur van het museum kunnen zijn, maar sinds het wegvallen van de vorige artistiek directeur werd nog steeds geen nieuwe artistiek leider aangesteld. Er was een korte passage van mevrouw Grandjean. Daar hebben we het hier ook al over gehad, maar ondertussen staan we op dat vlak nog niet veel verder.

Naar aanleiding van de uitspraak hebben wij volgende vragen, minister-president.

In deze hele discussie tussen opdrachtgever en kunstenaar werd geen artistiek expert aangesteld en door het wegvallen van de artistiek directeur had het museum geen artistiek bemiddelaar meer. Waarom heeft de Vlaamse overheid niet eerder ingegrepen en een expert ter zake ingeroepen?

Deze zaak toont opnieuw het belang van een artistiek leider bij huizen met het kaliber van het KMSKA. Hebt u al zicht op een nieuwe aanstellingsprocedure na het vertrek van de vorige artistiek directeur?

In het hele verhaal valt op hoe de kunstenaar blijkbaar alleen komt te staan tegenover opdrachtgever en bouwpromotor. In het kader van Kunst in Opdracht werd een opleiding tot kunstbemiddelaar in het leven geroepen, opdat er experten kunnen optreden in het kader van opdrachten voor kunst in de publieke ruimte, maar ogenschijnlijk kunnen enkel de opdrachtgevers hierop een beroep doen. Zal er ook de mogelijkheid bestaan dat de betrokken kunstenaars een beroep kunnen doen op deze vorm van bemiddeling als zij daar de nood toe voelen?

Ook is het jammer dat de Vlaamse overheid en een belangrijke kunstinstelling als het KMSKA betrokken waren in dit verhaal. Hoe wilt u dit in de toekomst voorkomen? Zult u eerlijkere voorwaarden en ethische praktijken voor kunstopdrachten opstellen?

Minister-president Jambon heeft het woord.

In uw vraag om uitleg vermeldt u dat deze opdracht via het platform Kunst in Opdracht is verlopen. Maar dat is niet het geval. Het platform werd niet betrokken bij deze procedure, het museum nam dat zelf in handen.

De rechtszaak over auteursrechten en aanverwante, door de kunstenares in kortgeding aangespannen tegen de Vlaamse Gemeenschap, loopt nog. Ik wens daar nog geen uitspraak over te doen en ook niet in te gaan op de details van deze zaak, zolang die rechtszaak loopt.

Ik beantwoord wel uw eerste vraag, waarom de Vlaamse overheid niet eerder heeft ingegrepen en geen expert heeft ingeroepen. Zonder in te gaan, zoals ik al zei, op het proces van twee afzonderlijke opdrachten en de samenwerking en afstemming tussen de kunstenares en het mozaïekatelier, kan ik stellen dat de Vlaamse Gemeenschap meermaals pogingen tot gesprek en bemiddeling met de kunstenares heeft gedaan. Dit vanaf het moment dat er discussies kwamen tot het moment dat de kunstenares via gerechtelijke weg de Vlaamse Gemeenschap dagvaardde. Daar stopt de bemiddeling, natuurlijk, maar er zijn meermaals pogingen tot bemiddeling geweest.

Op korte termijn worden er nog geen acties ondernomen om een nieuwe artistiek directeur aan te werven. Momenteel gaat alle aandacht en energie naar de verwezenlijking van de heropening. Het tentoonstellingsprogramma voor 2023 is ook reeds vormgegeven. Er wordt mij verzekerd dat weloverwogen artistieke keuzes op korte termijn dus gewaarborgd zijn. Na de heropening zal het museum de procedure tot aanwerving van een nieuwe artistiek directeur opstarten. Dat is de positie van de raad van bestuur. Die respecteer ik, natuurlijk. Persoonlijk had ik de aanwervingsprocedure van artistiek directeur al gestart. Ik heb daar ook over gesproken met het museum. Maar bon, de instelling werkt met een raad van bestuur, waar we wel een regeringscommissaris hebben zitten, maar de raad van bestuur opteert voor deze aanpak. Ik heb de boodschap meegegeven. Ik denk dat men er beter aan had gedaan om al voor de opening minstens de procedure voor de aanwerving te starten. Maar dat is een keuze die de raad van bestuur op dat vlak moet maken.

Dan heb ik het nu over de bemiddelingsmogelijkheden. In het kader van kunstopdrachten beveelt het platform Kunst in Opdracht aan een selectiecommissie rond de tafel te verzamelen en om, naast vertegenwoordigers van de betrokken partijen – dat zijn natuurlijk de opdrachtgever, de architect en de gebruikers –, ook een extern artistiek bemiddelaar te betrekken. Ook bij opdrachtgevers en/of gebruikers van culturele infrastructuur kan de betrokkenheid van een extern deskundige waardevol zijn. Deze selectiecommissie denkt gezamenlijk vanuit de context van het project na over een opdracht aan een kunstenaar die breder gaat dan de culturele dimensie van de op dat moment aangestelde directie van een culturele instelling. Een extern artistiek deskundige brengt een extra dimensie in het gesprek en helpt het formuleren van een opdracht aan de kunstenaar te openen naar een bredere maatschappelijke dimensie.

De artistiek bemiddelaar maakt in principe steeds deel uit van de artistieke selectiecommissie en waakt naast de artistieke kwaliteit tevens over het draagvlak voor het geselecteerde kunstwerk. De artistiek bemiddelaar kan tevens na de selectieprocedure ingeschakeld worden in de realisatie van het kunstwerk en bij eventuele conflicten als bemiddelaar tussen opdrachtgever en kunstenaar optreden, dus ook vanuit de kunstenaar.

U vraagt hoe we dit in de toekomst willen voorkomen. Ik betreur net als u dat deze zaak loopt zoals ze loopt. Dat betekent echter niet dat de voorwaarden voor onze kunstopdrachten oneerlijk zijn, zoals eventueel kan worden gelezen in uw vraagstelling. De procedure voor het realiseren van kunstopdrachten gaat uit van een proces dat gezamenlijk gelopen wordt en waarbij alle partijen op een gelijkwaardige manier en met respect voor elkaars rol een bijdrage leveren aan het voorbereiden, selecteren en realiseren van een kunstwerk dat interageert met de context die aanleiding is voor de opdracht. Een artistiek bemiddelaar met ervaring in het verlenen van kunstopdrachten waakt in de verschillende fases mee over een professioneel verloop van het proces en tracht de balans te bewaken tussen de soms tegengestelde verwachtingen en belangen van de verschillende actoren in dit proces. Wij denken echt dat er geen oneerlijke voorwaarden of onethische praktijken in het spel zijn.

Minister-president, ik dank u voor uw antwoord. Maar we zitten hier natuurlijk wel met een conflict bij een heel belangrijke instelling. U zegt dat er experts en bemiddelaars zijn opgetreden. Wie zijn dat dan geweest? Van wie hebben zij die opdracht gekregen en in welke rol hebben zij dat gedaan?

Minister-president, hoe verklaart u dan dat het toch tot zo’n conflict is kunnen komen, waarbij er toch duidelijke verschillen in visie zijn en er blijkbaar toch wel echt grote onenigheid is? Hebt u daar enige verklaring voor? Weet u waar het dan is misgegaan in de hele procedure?

Mevrouw Van Werde heeft het woord.

Zoals de minister-president zegt, kan de betrokkenheid van zo’n artistiek bemiddelaar of deskundige heel waardevol zijn. Kunst in Opdracht organiseert deze maand voor het eerst een opleiding voor artistiek bemiddelaars. Hopelijk bereikt die opleiding haar doel. Maar portretrecht en afgeleide rechten zijn echt fundamentele zaken die contractueel zouden moeten zijn geregeld voordat zo’n project opstart. Eigenlijk zouden er daar geen bemiddelaars voor nodig moeten zijn, maar juristen, die heel heldere afspraken vastleggen in bindende contracten vóór de aanvang van de opdracht.

Een ander punt is dat het ook belangrijk is om de zakelijke vaardigheden van de kunstenaars aan te scherpen om ze weerbaar te maken in dat soort dingen. En dat is natuurlijk een taak voor Cultuurloket.

Mevrouw Brouwers heeft het woord.

Voorzitter, het is een interessante vraag, zeker omdat we volgende week een werkbezoek brengen. We dachten dat daar zeker op te werpen, maar het is goed dat de vraag hier ook wordt gesteld. We willen graag meegeven dat we helemaal akkoord gaan met de stelling van de minister-president dat die artistiek inhoudelijk verantwoordelijke er al had moeten zijn of dat ten minste de procedure had moeten worden opgestart.

Dit museum gaat weer open in september. Als we het goed begrijpen, is er op dit moment geen artistiek directeur, noch een zakelijk directeur. Eigenlijk zou dat toch niet mogen. We willen onze ongerustheid daarover uiten en zullen dat volgende week nader bevragen bij de mensen die ons daar zullen ontvangen, temeer omdat – en dat moeten we in het achterhoofd houden – deze instelling ook een wetenschappelijke opdracht heeft, als enige Vlaamse culturele instelling. En die artistiek verantwoordelijke dient daar allicht ook een rol in te spelen. Hoe wordt het wetenschappelijke beleid van het KMSKA verder ontwikkeld? We hebben daar momenteel geen zicht op.

Het is heel goed dat u de vraag nu stelt, want nu kennen we de positie van de regering in dezen. Het is echter de raad van bestuur die moet beslissen. Ik hoop dat we volgende week meer klaarheid ter zake zullen kunnen krijgen. Ik dank u.

Minister-president Jambon heeft het woord.

De aanwezigheid van een artistiek directeur is niet nodig voor de opening en ook niet voor volgend jaar. Maar dat is het nu net. Want een artistiek directeur werkt natuurlijk met een langer perspectief, en als je die nu niet hebt, riskeer je na 2023 een gat in je programmatie te krijgen. In die zin denk ik dat het op korte termijn niet voor grote problemen hoeft te zorgen, maar zal er, als die eenmaal aan boord is, toch een inhaalbeweging moeten gebeuren.

De bemiddelingspogingen zijn vanuit het departement gebeurd, mevrouw. Maar niet elke bemiddeling in de wereld leidt ook tot resultaat. Er is veel bemiddeld tussen Oekraïne en Rusland vooraleer Rusland Oekraïne binnenviel en die bemiddelingen zijn niet geslaagd. Niet elke bemiddeling leidt altijd tot een resultaat. Daarvoor is een beetje flexibiliteit en souplesse aan twee kanten nodig.

Ik heb in het begin gezegd dat ik niet op de case zelf zou ingaan, omdat het onderzoek lopende is. We zullen zien wat de uitspraak van de rechtbank ter zake is.

Minister-president, dank u wel. Ik sluit me aan bij de bezorgdheden van u en van mevrouw Brouwers, anders had ik de vraag over de afwezigheid van die artistiek directeur niet gesteld. We zullen volgende week inderdaad misschien een stukje wijzer worden. Ook dit zal worden vervolgd.