Report meeting Commissie voor Bestuurszaken, Binnenlands Bestuur, Inburgering en Stedenbeleid

De heer Doomst heeft het woord.

Minister, in 145 Vlaamse gemeenten gaan de mensen straks nog met potlood en papier stemmen – bovendien met een rood potlood. Soms twijfel ik zelf nog omdat je in de stemtraditie de zaken graag nog vastpakt. Met potlood en papier heb je dan ook letterlijk nog ‘pak op je stem’. Maar anderzijds is het wel duidelijk dat de toekomst digitaal is. Dat heeft het voordeel dat je snel en eenvoudig kunt werken. Ik hoor dat het op vele plaatsen niet makkelijk is om over voldoende mensen te beschikken om de zware werklast rond te krijgen die je hebt bij potlood en papier.

Dat stemt natuurlijk tot nadenken. Dit blijft een weke factor. Nederland gaat terug naar het papier, en ook Wallonië gaat terug naar het potlood. Er blijkt dus toch nog altijd iets loos te zijn in de systematiek. Wat we horen, is dat er nog altijd gaten in de stemkaas blijven. Zowel als het over correctheid gaat – alle stemmen moeten altijd juist worden geplaatst in de verwerking – als over beveiliging – omdat we alsmaar meer geluiden over hacking horen. Dit zou tot moeilijke situaties kunnen leiden. Ik vraag me soms ook af of de knowhow niet nog te veel in privéhanden is om vanuit de overheid voldoende tegengewicht te kunnen geven.

Daarom mijn vragen: welke maatregelen neemt u om de veiligheid en de correctheid van de elektronische stemprocedures te garanderen? Welke controles zullen op die correctheid worden uitgevoerd? Hebt u initiatieven genomen om steden en gemeenten die nog met potlood en papier stemmen, een duwtje in de rug te geven om toch over te stappen? Overweegt u in de toekomst daarvoor nog bijkomende financiële steun? Ten slotte: als we mee evolueren, kan ik me voorstellen dat we op een bepaald moment van thuis uit met de smartphone zouden kunnen stemmen. Wordt in die zin een voortschrijdend inzicht voorbereid vanuit de omstandigheden en werkzaamheden die nu op het terrein plaatsvinden?

Minister Homans heeft het woord.

Mijnheer Doomst, voor ik uw vragen beantwoord, wil ik toch wel even meegeven – en ik zeg niet dat u dat doet – dat ik heel het sfeertje overdreven vind dat onder andere op Twitter over de veiligheid van elektronisch stemmen wordt gecreëerd, en dat de Russen ons zullen aanvallen of dat Trump misschien aan het kijken is over wat hij zondag kan doen. (Opmerkingen van Michel Doomst)

Dat is een ander debat. We stemmen in Vlaanderen toch al een aantal decennia digitaal. Ik sluit nooit uit dat er problemen kunnen zijn, maar ik vind dat sfeertje vooral op sociale media toch een klein beetje overdreven.

Wat uw eerste vraag betreft: ik wil daarbij meteen inspelen over wat we een halfuur geleden op Twitter mochten lezen. Om te starten is het belangrijk om nogmaals te beklemtonen dat in het huidige digitaal stemsysteem de veiligheid en de integriteit van de verkiezingen centraal staan. Dat staat buiten kijf. Als antwoord op een actuele vraag van u, mijnheer Doomst, heb ik dat ook al eens gezegd. Zo bevat het systeem een aantal belangrijke waarborgen: de stemcomputers zijn niet verbonden met het internet of enig ander netwerk. Zij werken geïsoleerd. Dit is een belangrijke maatregel omdat het risico op beïnvloeding van buitenaf hiermee uiteraard erg sterk wordt gereduceerd. Daarnaast bevatten noch de stemcomputers, noch de laptop van de voorzitter een ‘niet-vluchtig opslagmedium’, dus een harde schijf. Dat betekent dat deze toestellen geen software of besturingssysteem bevatten voordat ze worden opgestart op de dag van de verkiezingen. De software, die wordt aangeleverd op een door het Agentschap Binnenlands Beleid (ABB) aangemaakte USB-stick, kan dus niet zomaar worden gemanipuleerd. Ik zal u zo meteen nog iets zeggen over die USB-stick.

Ten slotte is het belangrijk om te vermelden dat de stemcomputers de gemaakte stemkeuzes telkens op een papieren stembiljet afdrukken. Dat gebeurt zowel in een leesbare tekst als in de vorm van een QR-code. De kiezer heeft dus zelf steeds controle op de juistheid van zijn of haar uitgebrachte stem. Alle papierstroken worden verzameld in de stembus. Zo bestaat er een controleerbare component die toelaat om bij elke mogelijke twijfel achteraf de stemmen van een bepaald bureau integraal te controleren. Het veiligheidsniveau van de stemcomputers lag reeds bijzonder hoog, maar werd tijdens deze bestuursperiode, om mee te evolueren met de internationale normen, nog opgetrokken naar een hoger niveau, bijvoorbeeld op het vlak van encryptering.

Ten slotte wil ik er nog op wijzen dat het digitaal stemsysteem en elke wijziging die eraan wordt aangebracht, moet worden gecertificeerd door een erkend extern controleorgaan. Ook het college van deskundigen, aangesteld door het Vlaams Parlement, houdt toezicht op alle digitale aspecten van de verkiezingsorganisatie en waakt over de integriteit van de stemsystemen.

Wat de USB-stick betreft: ik werd ongeveer een half uur geleden gebeld door Belga omdat er op Twitter allerlei berichten verschenen. ‘Gaat dit wel goed komen, Homans?’ Waarover ging het concreet? Het Agentschap Binnenlands Bestuur heeft vorige week een communicatie gedaan naar de voorzitters van de stembureaus waarin werd opgeroepen om de USB-sticks die op de verkiezingsdag worden gebruikt, niet te formatteren, anders zouden de stemresultaten kunnen worden gewist. Deze instructies zijn intussen van de website van het Agentschap Binnenlands Bestuur gehaald. Ze waren gewoon veiligheidshalve meegedeeld. Ze zijn nu absoluut achterhaald. Men leefde in de veronderstelling dat die boodschap zou verschijnen bij het testen van de USB-stick, maar dit bleek niet het geval te zijn.

Men heeft ze dus veiligheidshalve vorige week verstuurd, maar nu blijkt het niet nodig te zijn. Op Twitter en op de sociale media maakt men er nu een heel gedoe van: ‘Is het nog wel veilig?’ Ik denk dat je beter veiligheidshalve die boodschap kunt meegeven. Als nadien blijkt dat het effectief niet nodig was, des te beter dan. De boodschap is dus intussen weggehaald van de website van het Agentschap Binnenlands Bestuur.

Heb ik initiatieven genomen om steden en gemeenten die nog met potlood en papier stemmen, ertoe aan te moedigen om toch die investering te doen? Zoals reeds aangegeven in mijn beleidsnota in het begin van deze legislatuur, werden vanuit Vlaanderen geen grootschalige initiatieven opgezet voor het uitbreiden van het digitaal stemmen. Mijn administratie heeft de lokale besturen er wel over geïnformeerd dat ze de apparatuur met eigen middelen konden aankopen. Dat is wel gebeurd. Tien gemeenten hebben dat ook effectief gedaan. Wat de toekomst betreft, moet rekening worden gehouden met het feit dat in de huidige stand van de betreffende overeenkomsten deze computers kunnen worden gebruikt tot 2027. Omdat er dan een aantal verkiezingen achter de rug zullen zijn, lijkt het momenteel minder rendabel om hiervoor nog in financiële stimuli te voorzien.

In welke mate worden de allernieuwste technologische evoluties door mij en mijn diensten opgevolgd? Mijn diensten volgen uiteraard de evoluties in het buitenland op. Het is echter zo dat in het buitenland tot op heden weinig gebruik wordt gemaakt van het stemmen via internet of via een app op je smartphone. Een belangrijk probleem is dat het onmogelijk lijkt om het absolute geheim van de stemverrichtingen bij stemmen op afstand te kunnen garanderen. Bijvoorbeeld stemmen van thuis uit via een app, houdt een aantal risico's in zoals stemmen onder dwang, stemmen onder druk, stemmen in groep. In een woonzorgcentrum, een jeugdvereniging, in één gezin kan men zeggen: ‘Geef je app maar aan mij, ik zal wel stemmen.’ Ik denk dat het om die reden goed is om voor voorzichtigheid te pleiten. De huidige aanpak, waarbij iedereen zijn stem individueel kan uitbrengen in een stemhokje, is het enige systeem dat een goede garantie biedt inzake het persoonlijke stemgeheim. Ben ik voor moderne technologieën en evoluties? Ja, maar vanop afstand stemmen en eventueel met een smartphone, is geen garantie voor het persoonlijk stemgeheim en dat wil ik absoluut vermijden.

De heer Doomst heeft het woord.

Minister, ik dank u voor de vertrouwenwekkende toelichting. Het blijft natuurlijk merkwaardig dat men in Nederland en Wallonië toch gereserveerd blijft. Hebt u enig idee van de reden waarom men daar toch terugkeert tot potlood en papier? Is dit achterhaald? Heeft het onvoldoende basis? Dit blijft mij toch intrigeren.

Om diegenen die de stap niet durven te zetten, toch te overtuigen, vraag ik me af of het niet te overwegen is om toch een soort van ondersteuning, een soort van bonus te geven? Ik heb de indruk dat toch nog wel wat geldelijke tegemoetkoming nuttig zou kunnen zijn om ook die 145 nog over de streep te trekken.

Mevrouw Pira heeft het woord.

Voorzitter, minister, ik was eigenlijk niet van plan om iets te zeggen, maar u hebt daarnet in uw antwoord iets gezegd over stemmen onder dwang. Dat deed me denken aan de berichten die toch ook nu weer naar boven komen over volmachten en over het ronselen van volmachten in rusthuizen. Zelfs de directeur van Zorgnet heeft er officieel op gereageerd.

Ik heb daarom bij de opmaak van het decreet Lokaal Bestuur een amendement ingediend. Het Agentschap Binnenlands Bestuur is bij de evaluatie van de parlementsverkiezingen van 2012 in zijn rapport tot de vaststelling gekomen dat het ronselen van volmachten een van de meest gehoorde klachten was. Daarom had het Agentschap Binnenlands Bestuur een aanbeveling gedaan die ik als amendement heb ingediend, dat jammer genoeg niet is aangenomen. Die aanbeveling, voor zover ik mij herinner, ging erom mensen met een ziektebriefje te ontheffen van de stemplicht in plaats van ze een volmacht te laten geven. Het was een aanbeveling onder leiding van Guido Decoster. Ik vond het een nuttige aanbeveling over een in elk geval veelgehoorde klacht. Nu komen die klachten weer naar boven.

Zou u niet tegen de volgende verkiezing willen overwegen om dat toch op te nemen zodat de klacht met betrekking tot het ronselen van volmachten uit de wereld kan worden geholpen? Ik overval u een beetje en misschien kunt u daar nu niet op antwoorden. Ik wijk ook een beetje uit, maar het stemmen onder dwang deed mij denken aan dit thema.

Minister Homans heeft het woord.

Mevrouw Pira, het is onze betrachting ­– en ik denk ook die van u – om zoveel mogelijk zieke mensen te betrekken bij het stemmen, om het hen zoveel mogelijk mogelijk te maken dat ze kunnen stemmen. Mensen die echt ziek zijn en geen volmacht willen geven, kunnen dat nog altijd melden aan de vrederechter waardoor ze worden vrijgesteld van hun stemverplichting. Ze worden dan niet vervolgd omdat ze ziek zijn.

Ik heb de lokale besturen via het agentschap de instructie gegeven om zoveel mogelijk stemhokjes in woonzorgcentra en rusthuizen te plaatsen. Ik wil hier ook wijzen op de verantwoordelijkheid van politieke partijen die dit doen. De overheid kan niet alles regelen. Het zijn mandatarissen van politieke partijen, van welke kleur dan ook, die gaan ronselen in rusthuizen en dergelijke. Ik viseer niemand, want we horen het bij alle partijen. Je kunt onmogelijk aan de overheid vragen om regels op te leggen, maar tegelijkertijd, omdat de bomma er zit, aan Jeanneke, Marieke en Julia eventjes een volmacht vragen. Iedereen die aan politiek doet, op lokaal, Vlaams of hoger niveau, heeft een verantwoordelijkheid in dezen. De lokale besturen hebben wel duidelijk de instructie gekregen om zoveel mogelijk stemhokjes te plaatsen in woonzorgcentra. Ik weet dat heel veel lokale besturen dat nauwgezet opvolgen. Ik heb dat trouwens ook al eens geantwoord op een vraag van de heer Kennes over de mobiele bus in Nederland.

Mijnheer Doomst, waarom Nederland? Dat is een heel ander systeem. Wat betreft Wallonië kan ik alleen maar gissen. Ik weet wel dat de pc's op een gegeven moment vervangen moesten worden. Dat was bij ons ook het geval. Dat heeft ons 34 miljoen euro gekost. Wij hebben dat geld op tafel gelegd. Misschien was dat de reden. Als u de echte reden wilt weten, moet u dat eigenlijk aan hen vragen. Het zou eventueel een financiële reden kunnen zijn. 34 miljoen euro is niet niets, maar wij zijn een investeringsregering hé, mijnheer Doomst.